Op 18 mei is het 100 jaar geleden dat paus Johannes Paulus II in het Poolse stadje Wadowice werd geboren.
Polen, dat meer dan 100 jaar lang verdeeld was onder de drie omringende grootmachten Pruisen, Rusland en Oostenrijk, had aan het einde van de Eerste Wereldoorlog zijn onafhankelijkheid herwonnen. Het was een begin vol hoop, maar ook vol ontberingen, want de druk van de twee grootmachten, Duitsland en Rusland, bleef groot op de nieuw georganiseerde staat. In deze situatie van nood, maar vooral van hoop, groeide de jonge Karol Wojtyla op, die zijn moeder, zijn broer en uiteindelijk ook zijn vader verloor, van wie hij een diepe en warme vroomheid had geleerd. De jonge Karol was bijzonder enthousiast over literatuur en theater en na zijn eindexamen begon hij deze vakken voor het eerst te bestuderen.
“Om aan de deportatie te ontsnappen, begon hij in de herfst van 1940 te werken in een steengroeve van de Solvay-chemiefabriek.” “In de herfst van 1942 besloot hij eindelijk te beginnen aan het Seminarie van Krakau, dat aartsbisschop Sapieha van Krakau in het geheim in zijn residentie had gevestigd. Al toen hij fabrieksarbeider was begon hij met het bestuderen van theologie uit oude leerboeken, daardoor kon hij op 1 november 1946 al tot priester gewijd worden.” Natuurlijk studeerde hij theologie niet alleen uit boeken, maar ook uit de concrete situatie die hem en zijn land onderdrukte. Dit is op de een of andere manier kenmerkend voor zijn hele leven en werk. Hij bestudeert boeken, maar hij ervaart en lijdt aan de vragen achter wat er gedrukt staat. Zo werd voor hem als jonge bisschop – hulpbisschop sinds 1958, aartsbisschop van Krakau sinds 1964 – het Tweede Vaticaans Concilie een school voor zijn hele leven en werk. De grote vragen die opkwamen vooral in verband met het zogenaamde ‘Schema 13’ – dat uitmondde in de Constitutie Gaudium et Spes – waren zijn persoonlijke vragen. De antwoorden die in het Concilie werden uitgewerkt, wezen hem de weg voor zijn werk als bisschop en later als paus.
Toen kardinaal Wojtyla op 16 oktober 1978 tot opvolger van de heilige Petrus werd gekozen, kwam de Kerk in een dramatische situatie terecht. De beraadslagingen tijdens het Concilie waren in het openbaar gepresenteerd als een geschil over het geloof zelf, dat daardoor van zijn karakter van onfeilbare en onschendbare veiligheid leek te zijn beroofd. Een Beierse predikant becommentarieerde de situatie bijvoorbeeld door te zeggen: “Uiteindelijk hebben we het verkeerde geloof gevangen”. Dit gevoel dat er niets meer zeker was, dat alles in het geding was, werd verder gevoed door de manier waarop de liturgische hervorming plaatsvond. Uiteindelijk leek ook in de liturgie alles mogelijk. Paulus VI had het Concilie met energie en daadkracht afgesloten, maar nu, na afloop, werd hij geconfronteerd met steeds prangender vragen, waarbij uiteindelijk de Kerk zelf in twijfel werd getrokken. Sociologen hebben de situatie van de Kerk in dat uur vergeleken met de situatie van de Sovjet-Unie onder Gorbatsjov, waarbij in de poging tot de noodzakelijke hervormingen uiteindelijk de hele machtige structuur van de Sovjetstaat in elkaar stortte.
Zo wachtte de nieuwe paus een menselijk gesproken een nauwelijks te verrichten taak. Maar vanaf het eerste moment wekte Johannes Paulus II een nieuw enthousiasme voor Christus en zijn Kerk. Allereerst de preek aan het begin van zijn pontificaat met de kreet “Wees niet bang! Open de poorten voor Christus!” 1 Deze sleutel bepaalde uiteindelijk zijn hele pontificaat en maakte hem tot een bevrijdende vernieuwer van de Kerk. Voorwaarde daarvoor was dat de nieuwe paus uit een land kwam waar de ontvangst van het Concilie positief was geweest: er was geen twijfel over alles wat van doorslaggevend belang was, maar over de vreugdevolle vernieuwing van alles.
In 104 grote pastorale reizen heeft de Paus de wereld rondgereisd en overal heeft hij het Evangelie als vreugde verkondigd, waardoor het begrijpelijk is dat hij ook de plicht heeft op te komen voor het goede, voor Christus.
In 14 encyclieken heeft hij zowel het geloof van de Kerk als haar menselijke richtlijn uitvoerig geherformuleerd. Het was onvermijdelijk dat hij daarmee tegenstrijdigheden uitlokte in de kerken van het Westen, die bol stonden van de twijfels.
Vandaag lijkt het me belangrijk om vooral te verwijzen naar het eigenlijke centrum van waaruit de boodschap van de verschillende teksten kan worden gelezen. Dit centrum is op het uur van zijn dood onder onze aandacht gebracht. Paus Johannes Paulus II stierf in de eerste uren van het feest van de goddelijke barmhartigheid dat hij introduceerde. Staat u mij toe te beginnen met een kleine persoonlijke opmerking, die iets belangrijks onthult over de aard en het werk van de paus. Vanaf het begin werd Johannes Paulus II diep geraakt door de boodschap van zuster Faustina Kowalska, uit Krakau die de nadruk legde op de goddelijke barmhartigheid als een essentieel centrum van het christelijk geloof in het algemeen en die een viering ervan wenste. Na al het overleg had de paus er de zondag van Beloken Pasen voor gepland. Voor de eindbeslissing vroeg hij echter het oordeel van de Congregatie voor de Geloofsleer over de juistheid van deze datum. We zeiden nee, omdat we van mening waren dat zo’n grote oude en inhoudelijke datum als de Beloken Pasen niet overladen moet worden met nieuwe ideeën. Het was zeker niet gemakkelijk voor de Heilige Vader om ons “Nee” te accepteren. Maar hij deed het in alle nederigheid en accepteerde ook een tweede keer het “Nee” van onze kant. Tot slot formuleerde hij een voorstel dat Beloken Pasen in zijn historische vorm liet, maar de goddelijke barmhartigheid in zijn oorspronkelijke uitdrukkingen opneemt. Er zijn steeds weer soortgelijke gevallen geweest waarin ik onder de indruk was van de nederigheid van de grote paus, die afstand deed van ideeën die hem dierbaar waren geworden omdat ze niet de goedkeuring kregen van de officiële instanties die, volgens de klassieke regelen, daarover moeten worden geraadpleegd.
Toen Johannes Paulus II zijn laatste adem uitblies in deze wereld, vlak na het gebed van de Eerste Vespers, was het feest van de Goddelijke Barmhartigheid begonnen. Het verlichtte het uur van zijn dood: Het licht van Gods barmhartigheid staat dus als een troostende boodschap over zijn dood. In zijn laatste boek “Herinnering en identiteit“, dat als het ware aan de vooravond van zijn dood verscheen, vatte de Paus de boodschap van goddelijke barmhartigheid nog eens samen. Hij wijst erop dat zuster Faustina stierf voor de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, maar dat ze het antwoord van de Heer op al dit ondraaglijke al heeft gegeven. Het was alsof Christus door Faustina wilde zeggen: “Het kwaad zal de eindoverwinning niet winnen. Het Paasmysterie bevestigt dat het goede uiteindelijk zal zegevieren, dat het leven zal zegevieren over de dood en dat de liefde zal zegevieren over de haat.” 2
Zijn hele leven heeft de Paus zich bezig gehouden met het objectief centrum van het christelijk geloof, de leer van het heil, ook subjectief passend te maken voor zichzelf en in staat te zijn zich anderen toe te eigenen. De barmhartigheid van God door de Opgestane Christus is bedoeld voor elk individu. Hoewel dit centrum van het christelijk bestaan ons alleen in het geloof wordt gegeven, is het tegelijkertijd ook filosofisch van belang, want als de barmhartigheid van God geen feit is, dan moeten we onze weg vinden in een wereld waarin een laatste tegenkracht van het goede tegen het kwade niet herkenbaar is. Tenslotte, buiten deze objectieve historische betekenis, is het voor elk individu essentieel om te weten dat Gods genade uiteindelijk sterker is dan onze zwakheid. Het is bovendien op dit punt dat de innerlijke eenheid van de boodschap van Johannes Paulus II en de fundamentele bedoelingen van Paus Franciscus te vinden zijn: Johannes Paulus II is niet morele rigide die ze zeggen dat hij is. Met het in het centrum stellen van de goddelijke barmhartigheid geeft hij ons de mogelijkheid om de morele eis aan de mens te accepteren, ook al kan die nooit volledig door ons ingelost worden. En onze morele inspanning wordt gevraagd in het licht van de goddelijke barmhartigheid, die een genezende kracht blijkt te zijn voor onze zwakheid.
Toen paus Johannes Paulus II stierf, was het Sint Pietersplein gevuld met mensen, vooral jongeren, die hun paus nog een laatste keer wilden ontmoeten. Ik zal nooit het moment vergeten waarop aartsbisschop Sandri de boodschap van het overlijden van de paus aankondigde. Bovenal zal ik nooit het moment vergeten waarop de grote klok van Sint Pieter dit bericht overnam. Op de dag van de begrafenis waren er veel spandoeken met de woorden “Santo subito!”. Het was een schreeuw die van alle kanten kwam uit de ontmoeting met Johannes Paulus II. Niet vanaf de piazza, maar in verschillende intellectuele kringen werd de idee besproken om Johannes Paulus II de titel “de Grote” te geven.
Het woord “heilig” verwijst naar de sfeer van God, het woord “groot” naar de menselijke dimensie. Heiligheid is volgens de normen van de Kerk herkenbaar aan twee criteria: heldhaftige deugden en een wonder. Beide criteria zijn nauw met elkaar verbonden. Want het woord “heldhaftige deugd” betekent niet een soort Olympische prestatie, maar betekent dat in en door de mens zichtbaar wordt wat niet van hem komt, maar wat Gods werk in en door hem zichtbaar maakt. Het gaat niet om morele concurrentie, maar om het afzweren van de eigen grootsheid. Het gaat erom dat een mens God in zichzelf laat werken en zo door hem Gods werk en kracht zichtbaar wordt.
Hetzelfde geldt voor het criterium van de wonderen: ook hier gaat het er niet om dat er sensationele dingen gebeuren, maar dat Gods genezende goedheid zichtbaar wordt op een manier die verder gaat dan louter menselijke mogelijkheden. De heilige is de mens die openstaat voor God en doordrongen is van God. Heilig is degene die van zichzelf wegleidt en ons God laat zien en herkennen. Om dit te verifiëren, voor zover mogelijk, juridisch, is het doel van beide processen voor zaligverklaring en heiligverklaring. Beide werden door Johannes Paulus II strikt volgens de geldende regels uitgevoerd. Dus nu staat hij voor ons als de vader die Gods barmhartigheid en goedheid voor ons zichtbaar maakt.7
Het is moeilijker om de term “groot” goed te definiëren. In de loop van de bijna 2000 jaar geschiedenis van het pausdom werd de titel “de Grote” slechts voor twee pausen algemeen aanvaard, voor Leo I (440 – 461) en voor Gregorius I (590 – 604). Het woord “groot” heeft voor beiden een politieke connotatie, maar wel op zo’n manier dat door politiek succes iets van het mysterie van God zelf zichtbaar wordt. In het gesprek kon Leo de Grote de Hunnenprins Attila overtuigen om Rome – de stad van de apostelprinsen Petrus en Paulus – te sparen. Zonder wapens, zonder militaire of politieke macht, kon hij de kracht van zijn overtuiging voor zijn geloof gebruiken om de gevreesde tiran Rome te laten sparen. In de strijd van geest en macht is de geest sterker gebleken.
Gregorius I. had niet zo’n spectaculair succes, maar hij was toch in staat om Rome steeds weer te beschermen tegen de Longobarden – ook hier, door de geest tegen de macht te zetten en de overwinning van de geest te winnen.8
Als men beide verhalen vergelijkt met die van Johannes Paulus II, is de overeenkomst onmiskenbaar. Johannes Paulus II had ook geen militaire of politieke macht. Bij de bespreking van de toekomstige vorm van Europa en Duitsland in februari 1945 werd opgemerkt dat ook de reactie van de paus in aanmerking moest worden genomen. Stalin had gevraagd: “Hoeveel divisies heeft de paus?” Nou, hij had geen divisies tot zijn beschikking. Maar de kracht van het geloof bleek een kracht te zijn die uiteindelijk in 1989 het machtssysteem van de Sovjet-Unie uit het slop haalde en een nieuw begin mogelijk maakte. Dat het geloof van de paus een essentieel element was in de omwenteling van de machten staat buiten kijf. En dus is hier zeker ook die grootheid zichtbaar die met Leo I en Gregory I is verschenen.
Of de bijnaam “de Grote” nu wel of niet zal zegevieren, we laten het open. Het is waar dat in Johannes Paulus II de kracht en de goedheid van God voor ons allen zichtbaar is geworden. In een uur waarin de Kerk opnieuw moet lijden onder de beproeving van het kwaad, is hij voor ons een teken van hoop en vertrouwen.
Beste Heilige Johannes Paulus II, bid voor ons!
Benedictus XVI.
