De barmhartige Samaritaan – over de zorg voor mensen in kritieke en terminale levensfasen

Introductie
1

De barmhartige Samaritaan die van zijn weg wijkt om een gewonde man te helpen 1
verwijst naar Jezus Christus die de mens die redding nodig heeft ontmoet en zijn wonden en lijden verzorgt met “de olie van de vertroosting en de wijn van de hoop”. 2 Hij is de geneesheer van de zielen en lichamen, “de getrouwe getuige” (Openb. 3, 14 ) van de goddelijke heilbrengende tegenwoordigheid in de wereld. Hoe maak je deze boodschap vandaag de dag concreet? Hoe vertaalt men deze boodschap in de bereidheid om een lijdende mens in de terminale fase van zijn leven in deze wereld te begeleiden en deze hulp aan te bieden op een manier die de intrinsieke menselijke waardigheid van mensen die ziek zijn, hun roeping tot heiligheid en dus de hoogste waarde van hun bestaan respecteert en bevordert?

De opmerkelijke progressieve ontwikkeling van de biomedische technologieën heeft de klinische bekwaamheid van de diagnostische geneeskunde in de patiëntenzorg en -behandeling exponentieel vergroot. De Kerk beschouwt wetenschappelijk onderzoek en technologie met hoop en ziet daarin veelbelovende mogelijkheden om het integrale welzijn van het leven en de waardigheid van ieder mens te dienen. 3 Toch kan de vooruitgang in de medische technologie, hoewel kostbaar, op zichzelf niet de juiste betekenis en waarde van het menselijk leven bepalen. In feite vraagt elke technische vooruitgang in de gezondheidszorg om groei in moreel onderscheidingsvermogen 4 om een onevenwichtig en ontmenselijkend gebruik van de technologieën te vermijden, vooral in de kritieke of terminale stadia van het menselijk leven.

Bovendien kunnen het organisatorische beheer en de verfijning, evenals de complexiteit van de hedendaagse zorgverlening, de vertrouwensband tussen arts en patiënt reduceren tot een puur technische en onpersoonlijke relatie. Dit gevaar doet zich vooral voor wanneer overheden wetgeving hebben uitgevaardigd om vormen van begeleide zelfmoord en vrijwillige euthanasie voor de meest kwetsbaren onder de zieken en zieken te legaliseren. De ethische en wettelijke grenzen die de zelfbeschikking van de zieke beschermen worden door dergelijke wetgeving overschreden, en in een verontrustende mate worden de waarde van het menselijk leven in tijden van ziekte, de betekenis van het lijden en de betekenis van het periode voorafgaand aan de dood overschaduwd. Pijn en dood zijn niet de ultieme maatstaven om te bepalen wat de menselijke waardigheid is, die ieder mens toekomt door het feit dat hij “mens” is.

Met het oog op uitdagingen die van invloed zijn op de manier waarop we denken over geneeskunde, de betekenis van de zorg voor de zieken en onze maatschappelijke verantwoordelijkheid ten opzichte van de meest kwetsbaren, probeert deze brief de herders en de gelovigen te informeren over hun vragen en onzekerheden aangaande medische zorg en hun geestelijke en pastorale verplichtingen voor de zieken in de kritieke en terminale levensfasen. Allen worden opgeroepen om aan de zijde van de zieke te getuigen en een “genezende gemeenschap” te worden om concreet invulling te geven aan het verlangen van Jezus dat, te beginnen met de zwakste en kwetsbaarste, allen één vlees mogen zijn. 5 Het wordt algemeen erkend dat er een morele en praktische verduidelijking nodig is met betrekking tot de zorg voor deze personen. Op dit gevoelige gebied, dat de meest delicate en beslissende fasen van het leven van een persoon omvat, is een “een eenheid van leer en praktijk vanzelfsprekend noodzakelijk.” 6

Verschillende Bisschopsconferenties over de hele wereld hebben pastorale brieven en verklaringen gepubliceerd om de uitdagingen aan te gaan die de legalisering van geassisteerde zelfmoord en vrijwillige euthanasie in sommige landen met zich meebrengt voor werkers in de gezondheidszorg en patiënten, vooral in katholieke instellingen. Wat betreft de viering van de Sacramenten voor hen die van plan zijn een einde te maken aan hun eigen leven, roept het verlenen van geestelijke hulp in bepaalde situaties vragen op die vandaag de dag een duidelijkere en nauwkeurigere tussenkomst van de Kerk vereisen om dit te kunnen doen:

de boodschap van het Evangelie en de uitdrukking ervan in de fundamentele leerstellingen van het leergezag opnieuw te bevestigen en zo de zending van allen die in kritieke en terminale stadia met de zieken in aanraking komen (familieleden of wettelijke voogden, geestelijken in de ziekenhuizen, buitengewone bedienaars van de Eucharistie en pastoraal werkers, ziekenhuismedewerkers en verplegend personeel), alsook van de zieken zelf, in herinnering te brengen; en,
nauwkeurige en concrete pastorale richtlijnen te geven om deze complexe situaties op lokaal niveau aan te pakken en ze te behandelen op een manier die de persoonlijke ontmoeting van de patiënt met de barmhartige liefde van God bevordert.

I – De zorg voor je buren
Het is moeilijk om de diepgaande waarde van het menselijk leven te erkennen als het, ondanks alle inspanningen om te helpen, ons blijft tegenkomen in zijn zwakte en kwetsbaarheid. Lijden, verre van verwijderd te zijn van de existentiële horizon van de persoon, genereert permanent een onuitputtelijke vraag over de zin van het leven 1
De oplossing voor deze dramatische vraag kan nooit alleen worden geboden in het licht van het menselijk denken, omdat het lijden de grootsheid van een bepaald mysterie bevat dat alleen Gods openbaring kan openbaren. 2
In het bijzonder is elke gezondheidswerker belast met de missie om het menselijk leven getrouw te bewaken tot het natuurlijke einde ervan, 3
door middel van een zorgpad dat in staat is om bij elke patiënt de diepe betekenis van zijn bestaan te doen herleven wanneer het wordt gekenmerkt door lijden en ziekte. Daarom lijkt het noodzakelijk om te beginnen met een zorgvuldige reflectie over de juiste betekenis van de zorg, om de betekenis te begrijpen van de specifieke opdracht die God heeft toevertrouwd aan elke persoon, aan degenen die in de gezondheidszorg werken en aan de pastoraal werker, evenals aan de zieke persoon zelf en zijn familie.
3

In het bijzonder onthult de zorgzame relatie een principe van rechtvaardigheid in zijn dubbele dimensie van het bevorderen van het menselijk leven (suum cuique tribuere) en het niet schaden van de persoon (alterum non laedere): hetzelfde principe dat Jezus transformeert in de positieve versie van de gouden regel – “Alles, wat gij wilt dat de mensen voor u doen, doet dat ook voor hen! (Mt. 7, 12
). Deze regel vindt een echo in de traditionele medische ethiek in het aforisme primum non nocere.

De zorg voor het leven is daarom de eerste verantwoordelijkheid die de arts ervaart als hij de zieke ontmoet. Het wordt niet gereduceerd tot het vermogen om de zieken te genezen, want hun antropologische en morele horizon is breder: zelfs wanneer genezing onmogelijk of onwaarschijnlijk is, zijn medisch-verpleegkundige begeleiding (zorg voor de essentiële fysiologische functies van het lichaam) en psychologische en spirituele begeleiding een onontkoombare plicht, omdat het tegenovergestelde een onmenselijke verlatenheid van de zieke zou betekenen. De geneeskunde, die gebruik maakt van vele wetenschappen, heeft immers ook een belangrijke dimensie van de “therapeutische kunst”, die een nauwe band impliceert tussen patiënten, gezondheidsdiensten, familieleden en leden van verschillende gemeenschappen waartoe de zieke behoort. Therapeutische kunst, klinisch handelen en zorg zijn in de medische praktijk onlosmakelijk met elkaar verbonden, vooral in de kritische en laatste levensfase.
4

De barmhartige Samaritaan “maakt zich niet alleen [eigenlijk] een naaste, maar hij zorgt ook voor die persoon die hij halfdood aan de kant van de weg ziet liggen” 4
Hij investeert in hem niet alleen het geld dat hij heeft, maar ook het geld dat hij niet heeft en dat hij in Jericho wil verdienen, en belooft dat hij zal betalen als hij terugkomt. Zo nodigt Christus ons uit om te vertrouwen op zijn onzichtbare genade en eist hij vrijgevigheid volgens de bovennatuurlijke naastenliefde, waarbij hij zich identificeert met iedere zieke: “Wat u voor een van de minste van deze broeders van mij hebt gedaan, hebt u voor mij gedaan” (Mt. 25, 40
). De uitspraak van Jezus is een universele morele waarheid: “Het gaat er dus om, het hele leven en het leven van allen te “verzorgen” 5
, om de oorspronkelijke en onvoorwaardelijke liefde van God, de bron van de zin van elk leven, te openbaren.

Daartoe is het, vooral in ziekenhuizen en verpleeghuizen die geïnspireerd zijn door christelijke waarden, meer dan ooit noodzakelijk om een geestelijke inspanning te leveren om ruimte te laten voor een relatie die gebaseerd is op de erkenning van de kwetsbaarheid en de kwetsbaarheid van de zieke persoon. Zwakheid herinnert ons immers aan onze afhankelijkheid van God en nodigt ons uit om met respect te reageren op onze naaste. Vandaar de morele verantwoordelijkheid die gepaard gaat met het bewustzijn van elke persoon die zorgt voor de patiënt (arts, verpleegkundige, familielid, vrijwilliger, geestelijke leidsman) om geconfronteerd te worden met een fundamenteel en onvervreemdbaar goed – de menselijke persoon – een goed dat het onvermogen vereist om de grens te overschrijden waarbinnen respect wordt getoond voor zichzelf en voor anderen. Het is de aanvaarding, bescherming en bevordering van het menselijk leven tot aan de natuurlijke dood. In die zin is het een kwestie van het hebben van een contemplatieve visie 6
die weet hoe je in je eigen bestaan en dat van anderen een uniek en onherhaalbaar wonder moet begrijpen, ontvangen en geaccepteerd als een geschenk. Het is het visioen van hen die niet beweren bezit te nemen van de werkelijkheid van het leven, maar die weten hoe ze het moeten accepteren zoals het is – met hun inspanningen en hun lijden – proberen in ziekte een betekenis te onderscheiden van waaruit ze zichzelf kunnen bevragen en “leiden”, in het vertrouwen van hen die zich overgeven aan de Heer van het leven die er in verschijnt.
5

Natuurlijk moet de geneeskunde de doodslijn accepteren als onderdeel van de menselijke conditie. Er komt een tijd dat het enige wat geaccepteerd kan worden de onmogelijkheid is om specifieke behandelingen te bieden voor een ziekte die in korte tijd fataal blijkt te zijn. Het is een dramatisch feit dat aan de patiënt moet worden gecommuniceerd met een grote menselijkheid en ook met een vertrouwensvolle openheid voor het bovennatuurlijke perspectief, in het besef van de angst die de dood creëert, vooral in een cultuur die het verbergt. In feite kan het fysieke leven niet worden voorgesteld als iets dat ten koste van alles moet worden behouden – wat onmogelijk is – maar eerder als iets dat moet worden geleefd door te komen tot de vrije aanvaarding van de betekenis van het fysieke bestaan: “Met betrekking tot de menselijke persoon kan men haar alleen in haar ‘verenigde totaliteit’, dat wil zeggen ‘als ziel die zich uitdrukt in het lichaam en als lichaam dat van een onsterfelijke geest doorleefd wordt”, de specifiek menselijke betekenis van het lichaam begrijpen.”. 7
6

Het erkennen van de onmogelijkheid van genezing in het perspectief van het naderen van de dood betekent echter niet het einde van de medische en verplegende zorg. Het uitoefenen van verantwoordelijkheid tegenover de zieke betekent het garanderen van zorg voor hem/haar tot het einde toe: “waar mogelijk te genezen, maar immer zorg te dragen” 8
Deze intentie om altijd zorg te verlenen aan de patiënt is het criterium voor de beoordeling van de verschillende maatregelen die moeten worden genomen in de situatie van een “ongeneeslijke” ziekte: Inderdaad, ongeneeslijk is nooit hetzelfde als “onbehandelbaar”. De beschouwende blik nodigt ons uit om het begrip zorg te verbreden. Het doel van de bijstand moet gericht zijn op de integriteit van de persoon en moet de fysieke, psychologische, sociale, familiale en religieuze zorg met passende en noodzakelijke middelen garanderen. Het levende geloof dat in de zielen van de omstanders in stand wordt gehouden, kan bijdragen aan een echt Goddelijk leven in de zieke, ook al is dat niet direct zichtbaar. De pastorale zorg van iedereen: familieleden, artsen, verpleegkundigen en ziekenhuiskapelaans, kunnen de patiënt helpen om te volharden in de heiligmakende genade en om te sterven in de liefde van God. In feite zijn de angst voor het lijden en de dood en het daaruit voortvloeiende ongemak, gezien de onvermijdelijkheid van de ziekte, vooral wanneer deze chronisch en degeneratief is, wanneer het geloof ontbreekt, vandaag de dag de belangrijkste oorzaken van de pogingen om de komst van de dood te controleren en te beheersen, zelfs wanneer er wordt geanticipeerd op verzoeken om euthanasie of geassisteerde zelfmoord.

II – De levende ervaring van de lijdende Christus en de proclamatie van de hoop
7

Zoals de figuur van de barmhartige Samaritaan een nieuw licht werpt op de praktijk van de zorg, zijn de levende ervaring van de lijdende Christus, zijn kwelling aan het kruis en zijn opstanding de plaatsen waar de nabijheid van de vleesgeworden God tot de vele vormen van angst en pijn die de zieken en hun families kunnen treffen tijdens de lange dagen van ziekte en aan het einde van het leven wordt geopenbaard.

Het is niet alleen de persoon van Christus die door de woorden van de profeet Jesaja wordt aangekondigd als een man die bekend is met pijn en lijden. 1
Als we de pagina’s over het lijdensverhaal van Christus herlezen, vinden we daar eerder de ervaring van onbegrip, spot, verlating, fysieke pijn en angst. Dit zijn ervaringen die vandaag de dag veel zieke mensen treffen, die vaak als een last voor de samenleving worden beschouwd. Soms niet begrepen in hun vragen, ervaren ze vaak vormen van emotionele verlatenheid en verlies van gehechtheid.
8

Elke zieke heeft niet alleen de behoefte om te worden gehoord, maar ook om te begrijpen dat zijn gesprekspartner “weet” wat het betekent om zich alleen, in de steek gelaten en angstig te voelen in het vooruitzicht van de dood, lichamelijke pijn en lijden. Dit ontstaat wanneer de blik van de maatschappij de waarde van de patiënt meet aan de hand van criteria van levenskwaliteit en hem het gevoel geeft een last te zijn voor de projecten van anderen. Daarom betekent kijken naar Christus dat je weet hoe je Hem moet aanroepen die in zijn vlees de pijn van wimpers en nagels heeft ervaren, de spot met de gesel, de verlating en het verraad van zijn dierbare vrienden.

Geconfronteerd met de uitdaging van de ziekte, en in de aanwezigheid van emotionele en spirituele moeilijkheden in degene die de ervaring van pijn doormaakt, is er een onverbiddelijke behoefte om een woord van troost te zeggen dat voortkomt uit het hoopvolle medeleven van Jezus aan het Kruis: een geloofwaardige hoop, kenbaar gemaakt door Christus aan het Kruis, die in staat is om het moment van beproeving, de uitdaging van de dood, onder ogen te zien. In het kruis van Christus – zoals gezongen in de liturgie op Goede Vrijdag: Ave crux, spes unica – alle kwaden en lijden van de wereld zijn geconcentreerd en samengevat. Al het fysieke kwaad, waarvan het merkteken het kruis is als instrument van de beruchte en beschamende dood; al het psychologische kwaad, uitgedrukt in de dood van Jezus in de donkerste eenzaamheid, verlating en verraad; al het morele kwaad, geopenbaard in het doodvonnis van de onschuldigen; al het geestelijke kwaad, geopenbaard in de troosteloosheid die het zwijgen van God ons laat waarnemen.

Christus is degene die om hem heen de pijnlijke ontzetting van de Moeder en de discipelen die onder het kruis “staan”: In deze “staan”, schijnbaar vol van machteloosheid en berusting, ligt alle affectieve nabijheid die de vleesgeworden God in staat stelt te leven, zelfs die uren die betekenisloos lijken.
9

Dan is er het kruis: in feite een instrument van marteling en executie dat is voorbehouden aan de laatste, dat in zijn symbolische inhoud lijkt op de ziekten die aan een bed lijken te spijkeren, alleen maar anticiperen op de dood en het wegnemen van de betekenis van de tijd en de stroom ervan. En toch zijn degenen die om de zieke heen “staan” niet alleen getuigen, maar ook een levend teken van die affecten, van die gehechtheden, van die intieme beschikbaarheid voor de liefde die de lijdende persoon in staat stellen een menselijke blik op zichzelf te vinden, die in staat is betekenis te geven aan het tijdstip van de ziekte. Want in de ervaring van het zich geliefd voelen, vindt al het leven zijn rechtvaardiging. Christus werd altijd gedragen op de weg van zijn passie door het vertrouwen in de liefde van de Vader, dat ook in de uren van het kruis werd getoond door de liefde van de Moeder. Want de liefde van God wordt in de geschiedenis van de mensheid altijd geopenbaard dankzij de liefde van hem die ons niet in de steek laat en die ondanks alles aan onze zijde “staat”.

Als we nadenken over het einde van het menselijk leven, moeten we niet vergeten dat in hen de zorg voor degenen die hen verlaten woont: voor kinderen, echtgenoot, ouders, vrienden. Het is een menselijke component die we nooit mogen verwaarlozen en waar we steun en hulp moeten bieden.

Het is dezelfde zorg van Christus die, voor zijn dood, denkt aan de moeder die alleen zal blijven, met een innerlijke pijn die zij in de geschiedenis zal moeten dragen. In de droge kroniek van het Evangelie van Johannes is het de moeder tot wie Christus zich wendt om haar gerust te stellen en haar aan de geliefde leerling toe te vertrouwen om voor haar te zorgen: “Moeder, hier is uw Zoon.” 2
De tijd aan het einde van het leven is een tijd van relaties, een tijd waarin eenzaamheid en verlatenheid overwonnen moeten worden 3
4
, met het oog op de vertrouwde overgave van het leven aan God. 5

In dit perspectief betekent het beschouwen van de Gekruisigde een koorscène zien waarin Christus centraal staat, omdat hij in zijn eigen vlees de donkerste uren van de menselijke ervaring samenvat en werkelijk transformeert. Dit zijn de uren waarin de mogelijkheid van wanhoop stilletjes aan het licht komt. Het licht van het geloof stelt ons in staat om de trinitaire aanwezigheid te begrijpen in deze plastische en spaarzame beschrijving die de Evangeliën ons geven. Want Christus vertrouwt op de Vader dankzij de Heilige Geest die de Moeder draagt en de leerlingen die “staan”, en daarin nemen zij deel aan het mysterie van de Verlossing met hun menselijk offer aan het lijden.
10

In dit perspectief betekent het beschouwen van de Gekruisigde een koorscène zien waarin Christus centraal staat, omdat hij in zijn eigen vlees de donkerste uren van de menselijke ervaring samenvat en werkelijk transformeert. Dit zijn de uren waarin de mogelijkheid van wanhoop stilletjes aan het licht komt. Het licht van het geloof stelt ons in staat om de trinitaire aanwezigheid te begrijpen in deze plastische en spaarzame beschrijving die de Evangeliën ons geven. Want Christus vertrouwt op de Vader dankzij de Heilige Geest die de Moeder draagt en de leerlingen die “staan”, en daarin nemen zij deel aan het mysterie van de Verlossing met hun menselijk offer aan het lijden.

Op deze manier kan de dood, hoewel getekend door een pijnlijk heengaan, een aanleiding worden voor meer hoop, juist dankzij het geloof dat ons doet deelnemen aan het verlossingswerk van Christus. Pijn is in feite alleen draaglijk als er hoop is. De hoop die Christus overbrengt aan het lijden en de zieken is die van zijn aanwezigheid, van zijn werkelijke nabijheid. Hoop is niet alleen een verwachting van een betere toekomst, maar een blik op het heden die er betekenis aan geeft. In het christelijk geloof onthult de gebeurtenis van de opstanding niet alleen het eeuwige leven, maar toont ook aan dat het laatste woord in de geschiedenis nooit dood, pijn, verraad, kwaad is. Christus ontstaat in de geschiedenis en in het mysterie van de Verrijzenis is er de bevestiging van de liefde van de Vader die ons nooit verlaat.

Het herbeleven van de levende ervaring van de lijdende Christus betekent dus ook hoop geven aan de mensen van vandaag, een hoop die betekenis kan geven aan het moment van ziekte en dood. Deze hoop is de liefde die de verleiding van de wanhoop weerstaat.

Hoe belangrijk en waardevol ze ook zijn, palliatieve behandelingen zijn niet voldoende als niemand naast de patiënt “staat” en getuigt van zijn unieke en onherhaalbare waarde. Voor de gelovige betekent het overwegen van de gekruisigde het vertrouwen in het begrip en de liefde van God. In een historisch tijdperk waarin de autonomie wordt verheerlijkt en de pracht en praal van het individu wordt gevierd, is het belangrijk te onthouden dat, zelfs als het waar is dat iedereen zijn eigen lijden, pijn en dood ervaart, deze ervaringen altijd gepaard gaan met de blik en de aanwezigheid van anderen. Rondom het kruis zijn er ook de functionarissen van de Romeinse staat, er zijn de nieuwsgierigen, er zijn de afgeleiden, er zijn de onverschilligen en verontwaardigden. Ze zitten onder het kruis, maar ze “staan” niet bij de gekruisigde.

Op intensive care afdelingen of in verpleeghuizen voor chronisch zieken kan men aanwezig zijn als functionaris of als persoon die bij de patiënt “staat”.

Op deze manier maakt de ervaring van het kruis het mogelijk om de lijdende persoon een geloofwaardige gesprekspartner te bieden aan wie hij een woord, een gedachte kan richten en aan wie hij zijn angst en bezorgdheid kan toevertrouwen. Voor degenen die voor de zieken zorgen, biedt de scène van het kruis een extra element om te begrijpen dat er nog veel moet worden gedaan, ook al lijkt het erop dat er niets meer te doen is, want “staan” is een van de tekenen van liefde en hoop die het in zich draagt. De aankondiging van het leven na de dood is noch een illusie, noch een troost, maar een zekerheid die in het centrum van de liefde staat en die niet met de dood verdwijnt.

III – Het “hart van de Samaritaan dat ziet”: het menselijk leven is een heilig en onschendbaar geschenk
11

Ongeacht zijn fysieke of mentale toestand behoudt de mens zijn oorspronkelijke waardigheid om naar het beeld van God te zijn geschapen. Hij kan leven en groeien in goddelijke pracht en praal omdat hij geroepen is “het beeld en de gelijkenis van God” te zijn (1 Kor. 11, 7
)(2 Kor. 3, 18
). Zijn waardigheid ligt in deze roeping. God werd mens om ons te redden, beloofde ons verlossing en bestempelde ons voor de gemeenschap met Hem: Hier ligt het ultieme fundament van de menselijke waardigheid. 1

Het is goed dat de Kerk de zwaksten met barmhartigheid begeleidt op hun pijnlijke reis, om het goddelijke leven in hen te behouden en hen naar Gods heil te leiden. 2
Het is de Kerk van de barmhartige Samaritaan, 3
die “de dienst aan de zieken als een integraal onderdeel van haar zending beschouwt”. 4
Het begrijpen van deze heilzame boodschap van de Kerk, in een perspectief van gemeenschap en solidariteit tussen de mensen, is een essentiële hulp bij het overwinnen van elke reductionistische en individualistische neiging. 5

Vooral het programma van de barmhartige Samaritaan is “een hart dat ziet”. Hij “leert dat het nodig is om de blik van het hart om te keren, omdat de waarnemer vaak niet ziet. Waarom? Omdat medeleven ontbreekt. […] Zonder medeleven blijft de waarnemer niet betrokken bij wat hij observeert en verder gaat. Aan de andere kant, wie een medelevend hart heeft, wordt geraakt en betrokken, hij stopt en geeft erom.” 6
Dit hart ziet waar de liefde nodig is en handelt daarnaar. 7
De ogen nemen in zwakheid een oproep van God waar om te handelen en erkennen in het menselijk leven het eerste gemeenschappelijke goed van de samenleving. 8
Het menselijk leven is een heilige en onschendbare gave 9
, en ieder mens die door God is geschapen heeft een transcendente roeping en een unieke relatie met degene die het leven geeft. In feite biedt “God, onzichtbaar in zijn grote liefde” 10
, ieder mens een heilsplan aan, zodat hij kan zeggen: “Het leven is altijd een goed. Dit is een intuïtieve intuïtie of zelfs een ervaringsfeit, waarvan de mens geroepen is het te begrijpen” 11
Daarom is de Kerk altijd bereid samen te werken met alle mensen van goede wil, met gelovigen van andere belijdenissen of religies en met niet-gelovigen die de waardigheid van het menselijk leven respecteren, zelfs in de extreme fasen van het lijden en de dood, en die elke actie tegen dit leven afwijzen. 12
In feite biedt God de Schepper de mens het leven en zijn waardigheid aan als een kostbaar geschenk dat beschermd en vermeerderd moet worden, en waarvoor hij uiteindelijk verantwoording aan hem moet afleggen.
12

De Kerk bevestigt de positieve betekenis van het menselijk leven als een waarde die al door de juiste reden kan worden waargenomen en die het licht van het geloof in zijn onvervreemdbare waardigheid bevestigt en tot uitdrukking brengt. 13
Het is geen subjectief of willekeurig criterium; het is veeleer een criterium dat gebaseerd is op de natuurlijke onschendbare waardigheid – aangezien het leven het eerste goed is, aangezien het een voorwaarde is voor het genot van elk ander goed – en op de transcendente roeping van elk mens die geroepen is om de trinitaire liefde van de levende God te delen: 14
15
“De zeer bijzondere liefde die de Schepper voor elk mens heeft, geeft hem “oneindige waardigheid”. 16
De onschendbare waarde van het leven is een fundamentele waarheid van de natuurlijke zedenwet en een essentieel fundament van de rechtsorde. Net zoals het niet aanvaardbaar is dat een ander mens onze slaaf is, zelfs als hij ons dat zou vragen, kunnen we er niet direct voor kiezen om actie te ondernemen tegen het leven van een mens, zelfs als hij ons dat vraagt. Het doden van een zieke die om euthanasie vraagt, betekent dus geenszins dat hij zijn autonomie erkent en uitvoert, maar integendeel dat hij de waarde van zijn vrijheid, die sterk geconditioneerd is door ziekte en pijn, en de waarde van zijn leven verkeerd begrijpt en hem elke verdere mogelijkheid van een menselijke relatie, van een gevoel van bestaan en van groei in het leven ten opzichte van God ontzegt. Bovendien wordt het moment van overlijden beslist in plaats van God. Daarom zijn “abortus, euthanasie en vrijwillige zelfmoord zelf (…) een aantasting van de menselijke beschaving en zij werpen meer een smet op hen die zich zo gedragen dan op hen die het onrecht hebben te verdragen. En zij zijn volledig in tegenspraak met de eer van de Schepper” 17
.
IV – De culturele hindernissen die de heilige waarde van elk menselijk leven vertroebelen
13

Sommige factoren beperken vandaag de dag het vermogen om de diepgaande en intrinsieke waarde van elk menselijk leven te begrijpen. Het eerste is de suggestie van een dubbelzinnig gebruik van het begrip “waardige dood” in relatie tot dat van “kwaliteit van leven”. Hier vinden we een utilitair antropologisch perspectief dat “vooral verbonden is met financiële middelen, met het “welzijn”, met de schoonheid en het genot van het fysieke leven, waarbij andere, diepere dimensies van het leven – spirituele en religieuze aspecten, evenals het niveau van de relaties – worden vergeten”. 1
Op basis van dit principe wordt het leven alleen waardig geacht als het, volgens de beoordeling van het subject zelf of een derde partij, een aanvaardbaar kwaliteitsniveau heeft met betrekking tot de aanwezigheid of afwezigheid van bepaalde mentale of fysieke functies, of het vaak zelfs wordt geïdentificeerd met de loutere aanwezigheid van een mentale belasting. Volgens deze benadering verdient het leven niet te worden voortgezet als de kwaliteit van het leven laag blijkt te zijn. Dit betekent echter dat niet langer wordt erkend dat het menselijk leven op zich waarde heeft.
14

Een tweede obstakel dat de perceptie van de heiligheid van het menselijk leven vertroebelt, is een vals begrip van “mededogen” 2
In het licht van het lijden dat als “ondraaglijk” wordt geclassificeerd, wordt het einde van het leven van de patiënt gerechtvaardigd in de naam van “medeleven”. Om niet te lijden, is het beter om te sterven: het is de zogenaamde “medelevende” euthanasie. Het is medelevend om de patiënt te helpen om te sterven door euthanasie of geassisteerde zelfmoord. In werkelijkheid bestaat het menselijk mededogen niet uit het veroorzaken van de dood, maar uit het aanvaarden van de patiënt, het steunen van hem in moeilijkheden, het aanbieden van genegenheid, aandacht en de middelen om het lijden te verlichten.
15

De derde factor die het moeilijk maakt om de waarde van het eigen leven en dat van anderen in interpersoonlijke relaties te herkennen, is een groeiend individualisme dat ertoe leidt dat men anderen als beperkingen en bedreigingen voor de vrijheid ziet. Aan de basis van een dergelijke houding ligt “een neo-pelagianisme volgens hetwelk het radicaal autonome individu pretendeert zichzelf te redden zonder te erkennen dat hij in het diepste van zijn wezen afhankelijk is van God en de anderen. […]. Een zeker neo-gnosticisme laat daarentegen een puur innerlijk heil zien, opgesloten in het subjectivisme.” 3
4
dat “ingesloten is in het subjectivisme”, dat de mens wil bevrijden van de grenzen van zijn lichaam, vooral wanneer hij fragiel en ziek is.
16

In het bijzonder kan individualisme worden gevonden aan de wortel van wat wordt beschouwd als de meest latente ziekte van onze tijd: eenzaamheid 5
, die in sommige normatieve contexten zelfs wordt aangesproken als het “recht om alleen te zijn”, uitgaande van de autonomie van de mens en het principe van de “toestemming-instemming”: een “toestemming-instemming” die onder bepaalde voorwaarden kan variëren van ongemak of ziekte tot de beslissing om te leven of niet te leven. Het is hetzelfde “recht” dat ten grondslag ligt aan euthanasie en geassisteerde zelfmoord. De basisgedachte is dat degenen die in een staat van afhankelijkheid verkeren en geen volledige autonomie en wederkerigheid hebben, daadwerkelijk worden verzorgd in de zin van een gunst. Het concept van het goed wordt zo gereduceerd tot het resultaat van een sociaal akkoord: Iedereen krijgt de zorg en bijstand die autonomie of sociale en economische voordelen mogelijk of passend maakt. Het resultaat is een verarming van de interpersoonlijke relaties die fragiel worden, zonder de bovennatuurlijke liefdadigheid, menselijke solidariteit en sociale steun die zo noodzakelijk zijn om de moeilijkste existentiële momenten en beslissingen het hoofd te bieden.
17

Deze manier van denken over menselijke relaties en de betekenis van goedheid kan niet voorkomen dat de zin van het leven wordt aangevallen. Het maakt het gemakkelijk manipuleerbaar, onder andere door wetten die euthanasiepraktijken legaliseren en de dood van de zieken veroorzaken. Deze acties veroorzaken een sterke ongevoeligheid voor de zorg voor de zieke en verstoren de relaties. In dergelijke omstandigheden ontstaan soms ongegronde dilemma’s met betrekking tot de moraal van handelingen die in werkelijkheid slechts te wijten zijn aan eenvoudige zorg voor de persoon, zoals het leveren van water en voedsel aan een zieke persoon in een staat van bewusteloosheid zonder uitzicht op genezing.

In die zin sprak Paus Franciscus over een “wegwerpcultuur” 6
7
8
De slachtoffers van deze cultuur zijn juist de meest kwetsbare mensen, die het gevaar lopen te worden “weggegooid” door een stel raderen dat ten koste van alles efficiënt wil zijn. Het is een sterk antisolidaristisch cultureel fenomeen dat Johannes Paulus II de “cultuur van de dood” noemde en dat authentieke “structuren van de zonde” 9
genereert. Het kan leiden tot verkeerde handelingen op zich, eenvoudigweg omdat men zich “goed voelt” als ze worden uitgevoerd, en het kan verwarring scheppen over goed en kwaad, terwijl elk persoonlijk leven aan de andere kant een unieke en onherhaalbare waarde heeft die altijd veelbelovend en transcendent is. In deze wegwerpcultuur en cultuur van de dood lijken euthanasie en geassisteerde zelfmoord de verkeerde sleutels te zijn om problemen met betrekking tot de terminaal zieke patiënt op te lossen.

V – Het onderricht van het kerkelijk leergezag

1 – Het verbod op euthanasie en geassisteerde zelfmoord
18

In het kader van haar opdracht om de gelovigen de genade van de Verlosser en de heilige wet van God mee te delen, die reeds in de bepalingen van de natuurlijke zedenwet is terug te vinden, voelt de Kerk zich verplicht om hier in te grijpen om dubbelzinnigheden in de verkondiging van het leergezag over euthanasie en hulp bij zelfdoding opnieuw uit te sluiten, ook in die contexten waar de nationale wetten dergelijke praktijken hebben gelegitimeerd.

Met name de proliferatie van medische protocollen die van toepassing zijn op situaties aan het einde van het leven, zoals de Do Not Resuscitate Order of Physician Orders for Life Sustaining Treatment – met al hun varianten afhankelijk van de nationale regelgeving en context, oorspronkelijk bedoeld als een middel om therapeutische overijverigheid in de laatste fasen van het leven te vermijden – roept vandaag de dag ernstige problemen op met betrekking tot de plicht om het leven van patiënten in de meest kritieke fasen van de ziekte te beschermen: Enerzijds voelen artsen zich steeds meer gebonden aan de zelfbeschikking die de patiënten in deze verklaringen tot uitdrukking brengen, wat er al toe leidt dat artsen de vrijheid en de plicht wordt ontnomen om op te treden om het leven te beschermen, zelfs als ze dat zouden kunnen doen; anderzijds is in sommige gezondheidszorgcontexten het nu algemeen aan de kaak gestelde misbruik bij het gebruik van dergelijke protocollen in het perspectief van euthanasie, wanneer noch de patiënten noch hun familie bij de radicale keuze worden geraadpleegd, zorgwekkend. Dit is met name het geval in die landen waar de wetten op het einde van het leven na de invoering van de euthanasiepraktijk veel ruimte laten voor onduidelijkheid over de toepassing van de zorgplicht.
19

Om deze redenen is de Kerk van mening dat zij als uiteindelijk geldende doctrine moet bevestigen dat euthanasie een misdaad tegen het menselijk leven is, omdat de mens door deze daad ervoor kiest de dood van een andere, onschuldige mens rechtstreeks te veroorzaken. De definitie van euthanasie is niet gebaseerd op de afweging van de betreffende goederen of waarden, maar op een voldoende gedefinieerd moreel object, dat wil zeggen de keuze voor “een handeling of een nalaten die van nature of volgens de bedoeling de dood veroorzaakt, om daardoor een einde te maken aan iedere pijn”. 1
“De euthanasie ligt dus in de bedoeling van de wil en in de manier van handelen”2
3
De morele beoordeling ervan en de gevolgen die eruit voortvloeien zijn dus niet afhankelijk van een evenwicht van principes die, afhankelijk van de omstandigheden en het lijden van de patiënt, volgens sommigen de eliminatie van de zieke zouden kunnen rechtvaardigen. De waarde van het leven, de autonomie, het vermogen om beslissingen te nemen en de kwaliteit van het leven staan niet op hetzelfde niveau.
20

Euthanasie is dus een slechte daad op zich, bij elke gelegenheid of onder alle omstandigheden. De Kerk heeft in het verleden al definitief vastgesteld “dat euthanasie een zware schending is van de wet van God, aangezien zij het opzettelijk en zedelijk onaanvaardbaar doden betekent van een menselijke persoon. Deze leer stoelt op de natuurwet en op het geschreven woord van God, is doorgegeven door de Traditie van Kerk en geleerd door het gewone en algemene Leergezag. Afhankelijk van de omstandigheden houdt deze praktijk een kwaadwilligheid in die eigen is aan zelfmoord of moord.” 4
5
Elke directe formele of materiële betrokkenheid bij een dergelijke daad is een ernstige zonde tegen het menselijk leven: “En geen gezag mag hem wettelijk opleggen of toestaan. Want het gaat hierbij om een schending van de goddelijke wet, een aanslag op de waardigheid van de menselijke persoon, om een misdaad tegen het leven, een misdrijf tegen de mensheid.” 6
Euthanasie is dus een moorddadige daad die door geen enkel doel gelegitimeerd kan worden en die geen enkele vorm van medeplichtigheid of deelname, noch actief noch passief, duldt. Degenen die de wetten inzake euthanasie en geassisteerde zelfmoord goedkeuren, zijn daarom medeplichtig aan de ernstige zonde die anderen zullen begaan. Zij zijn ook schuldig aan ergenis, omdat deze wetten bijdragen aan het vervormen van het geweten, zelfs van de gelovigen. 7
21

Het leven heeft voor iedereen dezelfde waardigheid en waarde: respect voor het leven van de ander is hetzelfde als wat men aan het eigen bestaan verschuldigd is. Iemand die vrijelijk besluit zijn eigen leven te nemen, verbreekt zijn relatie met God en met anderen en verloochent zichzelf als moreel subject. De geassisteerde zelfmoord verhoogt de ernst ervan, omdat het een ander in zijn wanhoop betrekt en hem ertoe brengt zijn wil niet te richten op het mysterie van God door middel van de theologische deugd van de hoop, waardoor hij de ware waarde van het leven niet erkent en het verbond dat de menselijke familie vormt, verbreekt. Het bijstaan van de zelfmoord is een onrechtmatige deelname aan een onrechtmatige daad die in strijd is met de relatie met God en de morele relatie die mensen samenbindt, zodat ze de gave van het leven kunnen delen en kunnen deelnemen aan de zin van hun eigen bestaan.
22

Zelfs als de vraag naar euthanasie het gevolg is van angst en wanhoop 8
en, “Ofschoon in die gevallen de schuld van een mens verkleind kan worden of zelfs helemaal weggenomen, het blijft niettemin een vals oordeel, waarin het geweten, misschien te goeder trouw, terecht komt en dat de aard van deze dodelijke handeling welke op zich altijd te verwerpen is, niet verandert.” 9
Hetzelfde geldt voor hulp bij zelfdoding. Dergelijke praktijken zijn nooit een echte hulp voor de patiënt, maar een hulpmiddel om te sterven.
23

Het gaat dus om een altijd verkeerde beslissing: “Het medisch personeel en andere werkers in de gezondheidszorg mogen zich – trouw aan hun taak om ‘altijd ten dienste te staan van het leven en het tot het einde ervan bij te staan’ 10
– voor geen enkele euthanasiepraktijk lenen, ook niet op verzoek van de belanghebbenden en evenmin van verwanten. Immers, er bestaat geen recht om willekeurig te beschikken over het eigen leven, en daarom kan geen enkele werker in de gezondheidszorg zich tot een uitvoerend beschermer maken een recht dat niet bestaat.” 11
24

Daarom zijn euthanasie en geassisteerde zelfmoord een nederlaag voor degenen die ze haar theoretiseert, ertoe besluit en haar praktiseert. 12
25

Daarom zijn de wetten die euthanasie legaliseren of zelfmoord en hulp bij zelfdoding rechtvaardigen zeer onrechtvaardig, vanwege het valse recht om een dood te kiezen die ten onrechte als waardig is gedefinieerd en die alleen waardig zou moeten zijn omdat hij is gekozen. 13
Dergelijke wetten tasten de grondslagen van de rechtsorde aan: het recht op leven, dat elk ander recht met zich meebrengt, met inbegrip van de uitoefening van de menselijke vrijheid. Het bestaan van dergelijke wetten is een ernstige schending van de menselijke betrekkingen en rechtvaardigheid en vormt een ernstige bedreiging voor het wederzijdse vertrouwen tussen de mensen. De rechtssystemen die geassisteerde zelfmoord en euthanasie hebben gelegitimeerd, laten ook een duidelijke degeneratie van dit sociale fenomeen zien. Paus Franciscus herinnert eraan dat “De huidige sociaal-culturele context is een geleidelijke uitholling van het bewustzijn van wat het menselijk leven kostbaar maakt. Het wordt in feite steeds meer gewaardeerd om zijn efficiëntie en nut, zodat degenen die niet aan dit criterium voldoen, als “afgedankte levens” of “onwaardige levens” worden beschouwd. In deze situatie van verlies van authentieke waarden mislukken ook de onvervreemdbare plichten van menselijke en christelijke solidariteit en broederschap. In werkelijkheid verdient een samenleving de kwalificatie “menselijk” als zij antilichamen ontwikkelt tegen de cultuur van het terzijde gooien; als zij de immateriële waarde van het menselijk leven erkent; als solidariteit actief wordt beoefend en gewaarborgd als de basis van het samenleven.” 14
In sommige landen van de wereld zijn al tienduizenden mensen gestorven aan euthanasie – velen van hen omdat zij klaagden over geestelijk lijden of depressie. En vaak komen de misstanden die de artsen zelf hebben gemeld om het leven van mensen die nooit op eigen initiatief euthanasie hadden willen gebruiken, te elimineren. In feite is de vraag naar de dood in veel gevallen een symptoom van de ziekte zelf, die wordt verergerd door het isolement en de troosteloosheid. De Kerk ziet deze moeilijkheden als een kans voor geestelijke zuivering, die de hoop verdiept zodat het werkelijk een theologische deugd wordt – gericht op God en op God alleen.
26

In plaats van toe te geven aan een vals tegemoetkomen, moet de Christen de zieke eerder de onmisbare hulp bieden om hem uit zijn wanhoop te helpen. Het gebod “Gij zult niet doden” (Ex. 20, 13
)(Deut. 5, 17
) is inderdaad een “ja” op het leven, dat God heeft gekozen om te garanderen: Het wordt ” een oproep tot zorgzame liefde, die het leven van de naaste beschermt en bevordert”. 15
De Christen weet dus dat het aardse leven niet de hoogste waarde heeft. Het laatste geluk is in de hemel. De Christen zal dus niet beweren dat het fysieke leven doorgaat als de dood duidelijk nabij is. De Christen zal de stervende helpen om zich te bevrijden van de wanhoop en zijn hoop op God te bevestigen.
27

Vanuit een klinisch oogpunt zijn de factoren die het meest bepalend zijn voor de vraag naar euthanasie en geassisteerde zelfmoord: onbehandelde pijn en gebrek aan menselijke en christelijke hoop, die ook wordt veroorzaakt door de vaak ontoereikende menselijke, psychologische en geestelijke zorg van de kant van degenen die voor de patiënt zorgen. 16

Dit is wat de ervaring bevestigt: “Ook de dringende smeekbeden van zeer ernstig zieken, die soms om de dood verzoeken, moeten niet begrepen worden als betekenden ze een echte wil tot euthanasie; want bijna altijd gaat het om angstige verzoeken om hulp en liefde. Behalve medische zorg heeft de zieke liefde nodig, hartelijke menselijke en bovennatuurlijke genegenheid, waarmee alle omstaanders, ouders en kinderen, medici en verpleegkundigen hem moeten en kunnen bejegenen.” 17
De zieke, omgeven door de liefdevolle menselijke en christelijke aanwezigheid, overwint elke vorm van depressie en vervalt niet in de angst van hen die zich integendeel alleen voelen en in de steek gelaten worden door hun lot van lijden en dood.
28

In feite ervaart de mens pijn niet alleen als een biologisch feit dat draaglijk moet worden gemaakt, maar ook als het geheim van de menselijke kwetsbaarheid met betrekking tot het einde van het fysieke leven – een gebeurtenis die moeilijk te accepteren is, omdat de eenheid van ziel en lichaam essentieel is voor de mens.
29

Alleen door de herinterpretatie van de doodsgebeurtenis zelf – door daarin een horizon van het eeuwige leven te openen die het transcendente doel van ieder mens aankondigt – kan het “einde van het leven” worden benaderd op een manier die past bij de menselijke waardigheid en die overeenkomt met die kwellingen en lijden die onvermijdelijk het onmiddellijke gevoel van het einde opwekken. In feite is ” het menselijk lijden blijkt ook uitgebreider te zijn dan ziekte; het omvat veel meer en is dieper in het mens-zijn zelf geworteld.” 18
En dit lijden kan met behulp van de genade van binnenuit met goddelijke liefde worden bezield, net zoals in het geval van het lijden van Christus aan het kruis.

Daarom moeten zij die hulp bieden aan een persoon die aan een chronische ziekte lijdt of die zich in de laatste fase van het leven bevindt, in staat zijn om “stil te staan”, om te waken bij degenen die in doodsangst verkeren, om “te troosten”, dat wil zeggen om naast-te-staan in eenzaamheid, om een mede-aanwezigheid te zijn die zich openstelt voor hoop. 19
Door geloof en naastenliefde, uitgedrukt in de intimiteit van de ziel, is de persoon die toekijkt in feite in staat om de pijn van de ander te ondergaan en zich open te stellen voor een persoonlijke relatie met de zwakken, die de horizon van het leven boven de gebeurtenis van de dood opent en een aanwezigheid vol hoop wordt.
30

“Wenen met de wenenden” (Rom. 12, 15
), want gezegend zijn zij die medelijden hebben, totdat ze huilen met anderen. 20
In deze relatie, die de mogelijkheid tot liefde wordt, wordt het lijden gevuld met betekenis door het delen (con-divisione) van een menselijke toestand en door solidariteit op de weg naar God, die uitdrukking geeft aan dit radicale verbond tussen mensen, 21
waardoor ze een licht zien, zelfs voorbij de dood. Dit verbond toont ons de medische handeling vanuit het innerlijke perspectief van een therapeutisch verbond tussen arts en patiënt, verenigd door de erkenning van de transcendente waarde van het leven en de mystieke betekenis van het lijden. Dit verbond is het licht voor het begrijpen van wat goed medisch handelen is en voor het overwinnen van de individualistische en utilitaire visie die vandaag de dag heerst.

2 – De morele verplichting om agressieve medische behandeling uit te sluiten
31

Het leergezag van de Kerk herinnert eraan dat, wanneer men het einde van het aardse bestaan nadert, de waardigheid van de menselijke persoon het recht inhoudt om met de grootst mogelijke sereniteit en met de juiste menselijke en christelijke waardigheid te sterven. 1
Het verhaasten van de dood of het uitstellen ervan door ‘therapeutische koppigheid’ 2
3
4
5
6
berooft de dood van zijn juiste waardigheid. De geneeskunde kan vandaag de dag de dood kunstmatig uitstellen, vaak zonder dat de patiënt er echt baat bij heeft. Wanneer de dood op handen is, en zonder onderbreking van de normale zorg die de patiënt in dergelijke gevallen nodig heeft, is het volgens de wetenschap en het geweten geoorloofd om af te zien van behandelingen die slechts een onzekere of pijnlijke verlenging van het leven bieden. Het is niet geoorloofd om behandelingen op te schorten die nodig zijn om essentiële fysiologische functies te behouden, zolang het lichaam er voordeel uit kan halen (zoals hydratatie, voeding, thermoregulatie, evenredige ondersteuning van de ademhaling, en de andere soorten hulp die nodig is om de lichamelijke homeostase te behouden en de systemische en organische pijn te beheersen). De opschorting van nutteloze behandelingen mag niet gepaard gaan met het intrekken van therapeutische zorg. Deze opheldering is nu onontbeerlijk in het licht van de talrijke rechtszaken van de afgelopen jaren die hebben geleid tot de terugtrekking van de zorg bij – en tot het vroegtijdig overlijden van kritisch maar niet terminaal zieke patiënten, voor wie is besloten de levensondersteunende zorg op te schorten, hetgeen de kwaliteit van het leven niet ten goede komt.
32

In het specifieke geval van therapeutische koppigheid moet worden herhaald dat het afzien van buitengewone en/of onevenredige middelen “niet het equivalent is van zelfmoord of euthanasie; het drukt eerder de aanvaarding uit van de menselijke conditie in het aangezicht van de dood” 7
of een bewuste beslissing om af te zien van onevenredige medische behandelingen die weinig hoop op een positief resultaat hebben. Het afzien van behandelingen die slechts een onzekere en pijnlijke verlenging van het leven zouden opleveren, kan ook betekenen dat de wil van de stervende wordt gerespecteerd, zoals uitgedrukt in geavanceerde richtlijnen voor behandeling, waarbij echter elke daad van euthanistische of suïcidale aard wordt uitgesloten. 8
33

Het beginsel van proportionaliteit heeft betrekking op het algemene welzijn van de zieke. De keuze tussen waarden (bijvoorbeeld leven versus levenskwaliteit) brengt een verkeerd zedelijk oordeel met zich mee, wanneer het de bescherming van de persoonlijke integriteit, het goede leven en het werkelijke zedelijke doel van de ondernomen handeling van de beschouwing uitsluit. 9
Elke medische handeling moet altijd het door de moreel handelende persoon beoogde doel hebben – de bevordering van het leven en nooit het streven naar de dood. De arts is nooit slechts een uitvoerder van de wil van de patiënten of hun wettelijke vertegenwoordigers, maar behoudt het recht en de plicht om zich naar believen terug te trekken uit elke handeling die in strijd is met het door het geweten onderscheiden morele goed. 10

3 – Basisverzorging: de behoefte aan voeding en hydratatie
34

Een fundamenteel en onontkoombaar principe van de hulp van de kritisch of terminaal zieke is de continuïteit van de zorg voor de essentiële fysiologische functies. In het bijzonder omvat de noodzakelijke basiszorg voor elke persoon de toediening van de voeding en de vloeistoffen die nodig zijn om de lichamelijke homeostase in stand te houden, voor zover en totdat dit aantoonbaar het doel bereikt om de patiënt te voorzien van hydratatie en voeding. 1
35

Wanneer het verstrekken van voeding en hydratatie de patiënt niet meer ten goede komt, omdat het organisme van de patiënt deze niet kan absorberen of niet kan metaboliseren, moet de toediening ervan worden opgeschort. Op deze manier wordt de dood niet onrechtmatig verhaast door het ontnemen van de hydratatie en voeding die van vitaal belang zijn voor de lichaamsfunctie, maar wordt het natuurlijke verloop van de kritieke of terminale ziekte geëerbiedigd. Het ophouden met dit levensonderhoud is een onrechtvaardige handeling die groot lijden kan veroorzaken voor degene die het moet doorstaan. Voeding en hydratatie vormen geen medische therapie in eigenlijke zin, die bedoeld is om de pathologie die de patiënt treft tegen te gaan. Het zijn veeleer vormen van verplichte zorg voor de patiënt, die zowel een primaire klinische als een verplichte menselijke reactie op de zieke zijn. Verplichte voeding en hydratatie kan soms kunstmatig worden toegediend 2
, op voorwaarde dat het geen schade of ondraaglijk lijden voor de patiënt veroorzaakt. 3

4 – Palliatieve zorg
37

Continuïteit van de zorg omvat de constante plicht om de behoeften van de patiënt te begrijpen: zorgbehoeften, pijnbestrijding, emotionele, affectieve en spirituele behoeften. Zoals blijkt uit de meest uitgebreide klinische ervaring, is palliatieve geneeskunde een kostbaar en onmisbaar instrument om de patiënt te begeleiden in de meest pijnlijke, lijdende, chronische en terminale fase van de ziekte. Zogenaamde palliatieve zorg is de meest authentieke uitdrukking van de menselijke en christelijke actie van zorgzaamheid, het tastbare symbool van medelevend “zijn” dicht bij degenen die lijden. Hun doel is “het lijden in de finale fase van de ziekte te verlichten en tegelijkertijd de zieke te verzekeren van een werkelijk menselijke begeleiding” 1
2
3
voor de patiënt, waarbij – voor zover mogelijk – zijn of haar levenskwaliteit en algemene welzijn wordt verbeterd. De ervaring leert dat de toepassing van palliatieve zorg het aantal mensen dat euthanasie nodig heeft drastisch vermindert. Daartoe lijkt het nuttig om, afhankelijk van de economische mogelijkheden, een vastberaden inspanning te leveren om deze zorg te verspreiden onder degenen die deze nodig hebben, niet alleen in de terminale stadia van het leven, maar ook als een geïntegreerde benadering van de zorg met betrekking tot elke chronische en/of degeneratieve pathologie, die een complexe, pijnlijke en onheilspellende prognose voor de patiënt en zijn familie kan hebben. 4
38

Palliatieve zorg omvat geestelijke zorg voor de zieke en zijn familie. Het geeft vertrouwen en hoop in God aan de stervende en zijn familieleden en helpt hen de dood van hun geliefde te accepteren. Het is een essentiële bijdrage die pastoraal werkers en de hele christelijke gemeenschap toekomt, naar het voorbeeld van de barmhartige Samaritaan, zodat acceptatie de plaats inneemt van afwijzing en hoop overgaat op angst, 5
vooral wanneer het lijden wordt verlengd door de degeneratie van de pathologie als het einde nadert. In dit stadium stelt de bepaling van een effectieve pijnverlichtende therapie de patiënt in staat om ziekte en dood onder ogen te zien zonder de angst voor ondraaglijke pijn. Deze remedie zal noodzakelijkerwijs gepaard moeten gaan met een broederlijke steun die het gevoel van eenzaamheid van de patiënt kan overwinnen, vaak veroorzaakt door zich niet voldoende begeleid en begrepen te voelen in zijn moeilijke situatie.
39

De techniek geeft geen radicaal antwoord op het lijden en er kan niet van worden uitgegaan dat zij het uit het menselijk leven kan verwijderen. 6
Een dergelijke bewering wekt een valse hoop op, die de oorzaak is van een nog grotere wanhoop in de lijdende persoon. De medische wetenschap is in staat om lichamelijke pijn steeds beter te kennen en moet de beste technische middelen inzetten om deze te behandelen; maar de vitale horizon van een terminale ziekte genereert een diepgaand lijden bij de zieke, wat niet alleen technische aandacht vereist. Spe salvi facti sumus, in de hoop, de theologische, gericht op God, zijn we gered, zegt de heilige Paulus (Rom. 8, 24
).
40

“De Wijn van de Hoop” is de specifieke bijdrage van het christelijk geloof in de zorg voor de zieken en verwijst naar de manier waarop God het kwaad in de wereld overwint. In het lijden moet de mens in staat zijn om een solidariteit en liefde te ervaren die het lijden aanneemt en een betekenis aan het leven geeft die verder gaat dan de dood. Dit alles heeft een grote maatschappelijke betekenis: “Een samenleving, die de lijdenden niet kan aanvaarden en die niet in mee-lijden kan helpen om het lijden ook van binnenuit te delen en te dragen, is een wrede en onmenselijke samenleving.” 7
41

Er moet echter op worden gewezen dat de definitie van palliatieve zorg de laatste jaren een connotatie heeft gekregen die dubbelzinnig kan zijn. In sommige landen over de hele wereld voorziet de nationale regelgeving inzake palliatieve zorg (Wet op de Palliatieve Zorg) en de Wet op het Einde van het Leven in zogenaamde Medische Bijstand bij de Dood (MAiD), naast palliatieve zorg, die de mogelijkheid kan inhouden om euthanasie en hulp bij zelfdoding te eisen. Deze wettelijke bepaling is een bron van ernstige culturele verwarring, aangezien zij leidt tot de overtuiging dat palliatieve zorg een integraal onderdeel is van vrijwillige medische sterfgevallenzorg en dat het daarom moreel toelaatbaar is om euthanasie of geassisteerde zelfmoord te eisen.

Bovendien kunnen in deze zelfde regelgevende contexten palliatieve interventies om het lijden van ernstige of stervende patiënten te verminderen, bestaan uit het toedienen van geneesmiddelen om te anticiperen op de dood of het opschorten/beëindigen van hydratatie en voeding, zelfs als er een prognose is van weken of maanden. Dergelijke praktijken staan echter gelijk aan een handeling of een nalatigheid die bedoeld is om de dood te veroorzaken en zijn daarom illegaal. De geleidelijke verspreiding van deze regelgeving, ook via de richtlijnen van nationale en internationale wetenschappelijke verenigingen, vormt, naast het feit dat ze een toenemend aantal kwetsbare mensen ertoe aanzet te kiezen voor euthanasie of zelfmoord, een sociale derverantwoordelijkheid ten opzichte van veel mensen, die alleen maar beter verzorgd en getroost zouden moeten worden.

5 – De rol van familie en hospice
42

In de zorg voor de terminaal zieken staat de rol van de familie centraal. 1
In de zorg voor de terminaal zieken vertrouwt de persoon op sterke relaties, wordt gewaardeerd in zichzelf en niet alleen voor zijn productiviteit of een plezier dat hij kan genereren. Bij de zorg voor de terminaal zieken is het essentieel dat ze geen last voelen, maar dat ze de nabijheid en waardering van hun dierbaren hebben. In deze missie heeft de familie hulp en adequate middelen nodig. Het is daarom noodzakelijk dat de staten de primaire en fundamentele sociale functie van het gezin en zijn onvervangbare rol erkennen, ook op dit gebied, door de nodige middelen en structuren te verschaffen om het gezin te ondersteunen. Bovendien is de menselijke en geestelijke begeleiding van het gezin een plicht in de gezondheidsstructuren van christelijke inspiratie; deze mag nooit worden verwaarloosd, aangezien het een enkele eenheid van zorg met de zieken vormt.
43

Afgezien van de familie is de oprichting van hospices, waar terminaal zieken worden opgenomen om ervoor te zorgen dat ze tot het laatste moment worden verzorgd, een goede zaak en een grote hulp. Bovendien is “het christelijke antwoord op het mysterie van de dood en het lijden geen verklaring, maar een aanwezigheid” 2
die pijnbestrijding doet, deze begeleidt en openstelt voor een betrouwbare hoop. Dergelijke instellingen zijn een voorbeeld van de mensheid en de samenleving; het zijn heiligdommen van pijn die met een volheid van betekenis worden ervaren. Daarom moeten zij worden uitgerust met gespecialiseerd personeel en hun eigen materiële zorgmiddelen, en moeten zij altijd openstaan voor de gezinnen: “In dit verband denk ik aan hoeveel goeds de hospices voor palliatieve zorg doen, waar terminaal zieken worden begeleid met gekwalificeerde medische, psychologische en spirituele hulp, zodat zij de laatste fase van hun aardse leven in waardigheid kunnen leven, getroost door de nabijheid van de geliefden. Ik hoop dat deze centra plaatsen zullen blijven waar de “therapie van de waardigheid” met toewijding wordt beoefend, om de liefde en het respect voor het leven te bevorderen” 3
In een dergelijke context, zoals in elk katholiek ziekenhuis, moeten de werkers in de gezondheids- en pastorale zorg niet alleen worden voorbereid vanuit een klinisch oogpunt, maar moeten ze ook een werkelijk deugdzaam leven van geloof en hoop leiden, gericht op God, aangezien dit de hoogste vorm van vermenselijking van de dood is. 4

6 – Begeleiding en verzorging in de prenatale en kindergeneeskunde
44

Wat betreft de zorg voor neonatale zuigelingen en kinderen die lijden aan terminale chronische-degeneratieve ziekten, of die zich in de terminale levensfase zelf bevinden, is het noodzakelijk om opnieuw het volgende te bevestigen, in het bewustzijn dat eersteklas programma’s nodig zijn die het welzijn van de kinderen en hun families garanderen.

Kinderen die lijden aan misvormingen of andere pathologieën zijn vanaf de conceptie kleine patiënten die vandaag de dag altijd met respect voor het leven door de geneeskunde kunnen worden geholpen en begeleid. Hun leven is heilig, uniek, niet te herhalen en onschendbaar, precies zoals dat van elke volwassene.
45

Kinderen die lijden aan zogenaamde prenatale pathologieën die “onverenigbaar zijn met het leven” – die zeker binnen korte tijd zullen eindigen in de dood – en in de afwezigheid van foetale of neonatale therapieën die in staat zijn om hun gezondheid te verbeteren, mogen niet zonder hulp worden gelaten, maar moeten net als elke andere patiënt worden begeleid tot ze de natuurlijke dood bereiken. Prenatale comfortzorg bevordert een pad van geïntegreerde hulp waarbij de steun van medisch personeel en pastoraal werkers naast de constante aanwezigheid van de familie wordt ingezet. Het kind is een speciale patiënt en vereist de zorg van een professional met deskundige medische kennis en affectieve vaardigheden. De empathische begeleiding van een kind, dat in de terminale fase van het leven tot de meest kwetsbare behoort, heeft als doel het leven te geven aan de jaren van een kind en niet jaren aan het leven van het kind.
46

Met name perinatale hospices bieden essentiële ondersteuning aan gezinnen die de geboorte van een kind met een kwetsbare aandoening accepteren. In dergelijke contexten vormen, naast de noodzakelijke geestelijke begeleiding, deskundige medische zorg en de steun van andere gezinnen die dezelfde ervaring met pijn en verlies hebben gehad en kunnen getuigen, een essentiële hulpbron. Het is de pastorale plicht van christelijk geïnspireerde werkerks gezondheidszorg om te streven naar een zo breed mogelijke verspreiding van deze begeleiding.
47

Dit alles blijkt vooral noodzakelijk voor kinderen die volgens de huidige wetenschappelijke kennis direct na de geboorte of binnen een korte tijd na de geboorte zullen sterven. De zorg voor deze kinderen helpt de ouders om het verdriet te verwerken en te begrijpen, niet alleen als een verlies, maar ook als een fase van een liefdesreis die ze samen met hun kind hebben ondernomen.
48

Helaas moedigt de huidige heersende cultuur deze aanpak niet aan: op sociaal niveau leiden het soms obsessieve gebruik van prenatale diagnostiek en de vestiging van een cultuur die vijandig staat tegenover handicaps vaak tot de beslissing om een abortus te laten uitvoeren, waarbij het punt wordt bereikt dat deze wordt gepresenteerd als een “preventieve maatregel”. Dit bestaat uit het opzettelijk doden van een onschuldig menselijk leven en is als zodanig nooit toegestaan. Het gebruik van prenatale diagnostiek voor selectieve doeleinden is daarom in strijd met de waardigheid van de persoon en is ten zeerste onaanvaardbaar, aangezien het een uiting is van een eugenetische mentaliteit. In andere gevallen leidt dezelfde cultuur na de geboorte tot het staken of het niet verzorgen van het pasgeboren kind, vanwege de aanwezigheid of zelfs de mogelijkheid dat zich in de toekomst een handicap ontwikkelt. Ook deze utilitaire benadering kan niet worden onderschreven. Een dergelijke procedure is niet alleen onmenselijk, maar ook nadrukkelijk moreel ontoelaatbaar.
49

Het basisprincipe van de pediatrische zorg is dat het kind in de laatste levensfase het recht heeft om gerespecteerd en verzorgd te worden, waarbij zowel therapeutische overijverigheid en onredelijke volharding als elke bewuste anticipatie op zijn of haar dood worden vermeden. Vanuit christelijk perspectief vraagt de pastorale zorg voor een terminaal ziek kind om deelname aan het goddelijk leven door middel van het Doopsel en het Vormsel.
50

In het laatste stadium van het verloop van een ongeneeslijke ziekte, zelfs als medicatie of andere therapieën om de ziekte van het kind tegen te gaan worden stopgezet, als ze niet langer geschikt zijn voor zijn verslechterende klinische toestand en door artsen als nutteloos of overmatig belastend voor het kind worden beschouwd omdat ze verder lijden veroorzaken, mag de integrale zorg van de persoon van de jonge patiënt echter niet worden verwaarloosd in een van de verschillende fysiologische, psychologische, affectief-relationele en spirituele dimensies ervan. Verzorging betekent niet alleen het toepassen en genezen met behulp van een therapie. Dus zelfs de onderbreking van een therapie die het terminaal zieke kind niet langer ten goede komt, impliceert niet de stopzetting van effectieve behandelingsmaatregelen ter ondersteuning van de fysiologische functies die essentieel zijn voor het leven van de kleine patiënt, zolang zijn lichaam er maar van kan profiteren (ondersteuning van de watervoorziening, voeding, thermoregulatie en andere, voor zover ze nodig zijn om de fysieke homeostase te ondersteunen en de orgaan- en systeempijn te verminderen). Het afzien van alle therapeutische overijverigheid bij de toepassing van behandelingsmaatregelen die als ondoeltreffend worden beschouwd, mag niet neerkomen op het niet verlenen van zorg, maar moet de weg van de begeleiding tot aan de dood openhouden. In dit geval moet er rekening mee worden gehouden dat zelfs routinematige ingrepen zoals ademhalingshulpverlening pijnloos en evenredig zijn, waarbij de juiste soort hulp op de patiënt wordt afgestemd, om te voorkomen dat de juiste zorg voor het leven wordt tegengegaan door het ten onrechte opleggen van vermijdbare pijn.

In deze context zijn de beoordeling en behandeling van de fysieke pijn van de zuigeling en het kind essentieel om de zuigeling en het kind te respecteren en te begeleiden tijdens de meest stressvolle stadia van de ziekte. Gepersonaliseerde en zachte behandelingsmethoden, die vandaag al in de pediatrische klinische zorg worden toegepast en ondersteund worden door de aanwezigheid van de ouders, maken een geïntegreerde en meer doeltreffende zorg mogelijk dan welke andere vorm van hulp dan ook.
51

Het behoud van de affectieve band tussen ouder en kind is een integraal onderdeel van het zorgproces. De relatie van zorg en begeleiding van het kind door de ouders moet worden bevorderd met alle noodzakelijke instrumenten. Het vormt het basisonderdeel van de zorg, zelfs in het geval van ongeneeslijke ziekten en situaties met een terminale ontwikkeling. Naast het affectieve contact mag het spirituele moment niet vergeten worden. Het gebed van de naasten van het zieke kind heeft een bovennatuurlijke waarde die de affectieve relatie overstijgt en verdiept.
52

Het juridisch-ethische begrip “voordeel van de minderjarige”, dat vandaag de dag wordt toegepast om een kosten-batenanalyse van de toe te passen behandelingen uit te voeren, mag in geen geval de basis vormen voor de beslissing om zijn leven in te korten om lijden te voorkomen, door handelingen of het nalaten daarvan die door hun aard of de bedoeling van de actor als euthanasie kunnen worden opgevat. Zoals reeds is uitgelegd, mag de stopzetting van onevenredige therapieën niet leiden tot het opschorten van de basiszorg, inclusief de pijnbestrijding, die nodig is om het kind te begeleiden tot een waardige natuurlijke dood, noch tot het afzien van de geestelijke hulp die zal worden gegeven aan hen die binnenkort God zullen ontmoeten.

7 – Pijnstillende therapie en bewustzijnsverlies
53

Sommige gespecialiseerde vormen van behandeling vereisen speciale aandacht en vaardigheden van zorgverleners om de beste medische behandeling te kunnen bieden vanuit een ethisch oogpunt, waarbij we altijd in gedachten houden dat we mensen in hun specifieke pijnsituatie benaderen.
54

Om de pijn van de patiënt te verlichten, wordt in de anastetie medicijnen gebruikt die een onderdrukking van het bewustzijn kunnen veroorzaken (sedatie). Een diep religieus besef kan de patiënt in staat stellen om pijn te ervaren als een speciaal offer aan God voor de Verlossing 1
2
3
, maar de Kerk pleit voor de toelaatbaarheid van sedatie als onderdeel van de zorg die aan de patiënt wordt geboden, zodat het einde van het leven in de grootst mogelijke vrede en in de beste interne omstandigheden kan plaatsvinden. Dit geldt ook voor behandelingen die het tijdstip van overlijden versnellen (palliatieve sedatie aan het einde van het leven), 4
5
6
7
die altijd, voor zover mogelijk, op basis van het Patiëntenbesluit worden toegepast. Vanuit pastoraal oogpunt is het raadzaam om te zorgen voor de geestelijke voorbereiding van de patiënt, zodat hij of zij bewust de dood bereikt als een ontmoeting met God. 8
9
10
Het gebruik van pijnstillers maakt dus deel uit van de zorg voor de patiënt, maar elke toediening die direct en opzettelijk de dood veroorzaakt is een daad van euthanasie en is onaanvaardbaar. 11
Sedatie moet daarom als direct doel de intentie om te doden uitsluiten, ook al kan het de reeds onvermijdelijke dood beïnvloeden. 12
13
14
15
16
55

Hier is opheldering nodig met betrekking tot de pediatrische context: in het geval van een kind dat niets kan begrijpen, zoals een pasgeboren baby, mag men niet de fout maken aan te nemen dat het kind de pijn kan verdragen en accepteren als er manieren zijn om deze te verzachten. Daarom is het een medische plicht om te werken aan het zoveel mogelijk verminderen van het lijden van het kind, zodat het in vrede kan komen bij een natuurlijke dood en zoveel mogelijk de liefdevolle aanwezigheid van artsen en vooral van het gezin kan waarnemen.

8 – De vegetatieve staat en de staat van minimaal bewustzijn
56

Andere relevante situaties zijn die van de patiënt met het aanhoudende gebrek aan bewustzijn, de zogenaamde “vegetatieve staat” of die van de patiënt in de staat van “minimaal bewustzijn”. Het is altijd volledig onjuist om aan te nemen dat de vegetatieve staat, en de staat van het minimale bewustzijn, bij subjecten die autonoom kunnen ademen, tekenen zijn dat de patiënt niet langer een mens is met alle waardigheid die bij personen als zodanig hoort. Integendeel, in deze staten van grootste zwakte moet de persoon worden erkend in zijn intrinsieke waarde en worden geholpen met passende zorg. Het feit dat de zieke jarenlang in deze schrijnende situatie kan blijven zonder enig vooruitzicht op genezing, brengt ongetwijfeld lijden met zich mee voor de verzorgers.
57

Men mag nooit vergeten dat in zulke pijnlijke situaties de patiënt in deze staat recht heeft op voeding en hydratatie, zelfs als deze wordt toegediend met kunstmatige methoden die in overeenstemming zijn met het principe van de gewone middelen. In sommige gevallen kunnen dergelijke maatregelen disproportioneel worden, omdat de toediening ervan ondoeltreffend is, of procedures met zich meebrengt die een buitensporige last creëren met negatieve resultaten die de voordelen voor de patiënt overstijgen.
58

In het licht van deze beginselen omvat de verplichting van de zorgverleners niet alleen de patiënt, maar strekt deze zich uit tot de familie of de persoon die verantwoordelijk is voor de zorg van de patiënt, en dient deze te bestaan uit adequate pastorale begeleiding. Er moet adequate ondersteuning worden geboden aan de families die de last van de langdurige zorg voor personen in deze staat dragen. De steun moet erop gericht zijn hun ontmoediging te verminderen en hen te helpen voorkomen dat zij het staken van de behandeling als hun enige optie zien. Zorgverleners moeten voldoende voorbereid zijn op dergelijke situaties, aangezien familieleden naar behoren moeten worden ondersteund.
64

Katholieke medische instellingen zijn geroepen om trouw te getuigen van de onvervreemdbare ethische plicht om de fundamentele menselijke en christelijke waarden die de identiteit van deze instellingen vormen te respecteren, door zich te onthouden van duidelijk moreel ongeoorloofd gedrag en door hun verklaarde en formele gehoorzaamheid aan de leer van het leergezag van de Kerk. Elke andere actie die niet in overeenstemming is met de doelstellingen en waarden die katholieke gezondheidsinstellingen inspireren, is ethisch gezien onaanvaardbaar en beïnvloedt daarom de toekenning van de kenmerk “katholiek” aan de gezondheidsinstelling zelf.

9 – Gewetensbezwaren van werkers in de gezondheidszorg en van katholieke zorginstellingen
59

Met het oog op de legalisering van euthanasie of hulp bij zelfdoding – zelfs als dit eenvoudigweg als een andere vorm van medische hulp wordt beschouwd – moet formele of onmiddellijke materiële samenwerking worden uitgesloten. Dergelijke situaties bieden specifieke gelegenheden voor christelijke getuigenissen waarbij “we God meer moeten gehoorzamen dan de mensen” (Hand. 5, 29
). Er bestaat geen recht op zelfmoord of euthanasie: er bestaan wetten, niet om de dood te veroorzaken, maar om het leven te beschermen en het samenleven van mensen te vergemakkelijken. Het is daarom nooit moreel geoorloofd om met dergelijke immorele handelingen samen te werken of in dezen in woord, daad of nalatigheid samen te werken. Het enige authentieke recht is dat de zieke met echte menselijkheid wordt begeleid en verzorgd. Alleen op deze manier kan de waardigheid van de patiënt worden behouden tot het moment van de natuurlijke dood. “Geen enkele gezondheidswerker kan dus de verdediger van een niet-bestaand recht worden, zelfs niet als de persoon in kwestie om euthanasie heeft gevraagd toen hij volledig bij bewustzijn was”. 1
60

In dit verband worden de algemene beginselen inzake samenwerking met het kwaad, dat wil zeggen met onrechtmatige handelingen, dus opnieuw bevestigd: “Christenen zijn, net als alle mensen van goede wil, geroepen om, met een ernstige gewetensverplichting, niet formeel mee te werken aan die praktijken die, hoewel toegestaan door de burgerlijke wetgeving, in strijd zijn met de Wet van God. In feite is het vanuit moreel oogpunt nooit toegestaan om formeel mee te werken aan het kwaad. Deze samenwerking doet zich voor, wanneer het handelen, hetzij naar zijn aard, hetzij door de vorm die het in een concrete context aanneemt, zich kwalificeert als directe deelname aan een daad tegen onschuldig menselijk leven, of als het delen in de immorele bedoeling van de belangrijkste handelende persoon. Deze samenwerking kan nooit gerechtvaardigd worden, noch door een beroep te doen op de eerbiediging van de vrijheid van anderen, noch door zich te beroepen op het feit dat het burgerlijk recht daarin voorziet en dit vereist: voor de handelingen die ieder persoonlijk verricht, bestaat in feite een zedelijke verantwoordelijkheid waaraan niemand zich ooit kan onttrekken en waarop ieder door God zelf beoordeeld zal worden. 2
3
” 4
5
61

Het is noodzakelijk dat overheden gewetensbezwaren op medisch en gezondheidsgebied erkennen, in overeenstemming met de beginselen van de natuurlijke zedenwet, vooral wanneer de dienst van het leven het menselijk geweten dagelijks op de proef stelt; wanneer het geweten niet wordt erkend, kan men zich in de situatie bevinden dat men de wet moet overtreden om het onrecht niet te laten volgen door het onrecht en om het geweten van de mensen niet te buigen. Werkers in de gezondheidszorg moeten niet aarzelen om dit vetorecht te eisen als hun eigen recht en als een specifieke bijdrage aan het algemeen belang.
62

Op dezelfde manier moeten de instellingen voor de gezondheidszorg de sterke economische druk weerstaan die soms leidt tot de acceptatie van de praktijk van euthanasie. En wanneer de moeilijkheid om de nodige middelen te vinden een zware last legt op het engagement van de openbare instellingen, wordt de hele maatschappij opgeroepen om een verantwoordelijke bijdrage te leveren zodat ongeneeslijke patiënten niet aan zichzelf of alleen aan de middelen van hun familieleden worden overgelaten. Dit alles vraagt om een duidelijk en eenduidig standpunt van de bisschoppenconferenties, de lokale kerken en de katholieke gemeenschappen en instellingen om hun eigen recht op gewetensbezwaar te beschermen in de wettelijke contexten die voorzien in euthanasie en zelfmoord.
63

Katholieke ziekenhuizen zijn een concreet teken van hoe de kerkelijke gemeenschap, naar het voorbeeld van de barmhartige Samaritaan, voor de zieken zorgt. Het gebod van Jezus om “de zieken te genezen” (Lc. 10, 9
) wordt niet alleen in praktijk gebracht door de zieken de hand op te leggen, maar ook door ze van de straat te halen, ze te helpen in hun huizen en passende opvang- en verblijfsfaciliteiten te creëren. In overeenstemming met het gebod van de Heer heeft de Kerk in de loop der eeuwen verschillende opvangcentra opgezet waar de medische zorg zijn specifieke uitdrukking vindt in de dimensie van de integrale dienstverlening aan de zieke.
65

In die zin is institutionele samenwerking met andere ziekenhuizen waarnaar personen die euthanasie aanvragen, worden doorverwezen of zich op euthanasie richten, ethisch gezien onaanvaardbaar. Dergelijke beslissingen kunnen niet moreel worden toegestaan en ook niet worden ondersteund bij de concrete uitvoering ervan, ook al zijn ze juridisch mogelijk. In feite leggen de wetten die euthanasie toestaan “niet alleen geen verplichting voor het geweten in, maar wekken veeleer de ernstige en duidelijke plicht op, om zich ertegen te verzetten met behulp van het beroep op gewetensbezwaren. Vanaf de begintijden van de Kerk heeft de verkondiging van de apostelen de christenen de plicht tot gehoorzaamheid jegens het rechtmatig optredende openbaar gezag ingeprent 6
7
, maar tegelijkertijd krachtig gewaarschuwd dat men ‘God meer moet gehoorzamen dan de mensen’” (Hand. 5, 29
).” 8
66

Het recht om een beroep te doen op gewetensgronden mag ons niet doen vergeten dat Christenen deze wetten niet verwerpen op basis van een particuliere religieuze overtuiging, maar op basis van een fundamenteel en onschendbaar recht van ieder mens, dat essentieel is voor het algemeen welzijn van de hele samenleving. In feite hebben we het over wetten die het natuurrecht schenden, omdat ze de fundamenten van de menselijke waardigheid zelf en een door rechtvaardigheid gekenmerkt samenleven ondermijnen.

10 – Pastorale begeleiding en ondersteuning van de Sacramenten
67

Het moment van de dood is een beslissende stap voor de mens in zijn ontmoeting met God de Verlosser. De Kerk is geroepen om de gelovigen in deze situatie geestelijk te begeleiden en hun de “reddende middelen” van het gebed en de sacramenten aan te bieden. De christen helpen om dit moment te beleven in een context van geestelijke begeleiding is een zeer hoge daad van naastenliefde. Juist omdat geen enkele gelovige “alleen en in de steek gelaten moet sterven”, 1
is het nodig om rond de patiënt een solide platform van menselijke en humaniserende relaties te creëren die hem zouden vergezellen en hem openstellen voor de hoop.

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan laat zien hoe je je moet verhouden tot je lijdende buurman, welke houdingen je moet vermijden – onverschilligheid, apathie, vooroordelen, angst om je handen vuil te maken, geheimhouding in je eigen zaken – en wat je moet doen – aandacht, luisteren, begrip, medeleven, discretie.

De uitnodiging om “ga en doe hetzelfde” (Lc. 10, 37
) na te bootsen is een herinnering om het volledige menselijke potentieel van aanwezigheid, beschikbaarheid, acceptatie, onderscheidingsvermogen en participatie niet te onderschatten, wat deze nabijheid tot de persoon in nood vraagt en wat essentieel is voor de integrale zorg van de zieke.
68

De kwaliteit van de liefde en de zorg voor personen in kritieke fasen en in de laatste fasen van het leven helpt om het vreselijke en radicale verlangen om in deze situaties een einde aan het leven te maken, op te geven. Alleen menselijke warmte en evangelische broederschap kunnen een positieve horizon openen en de zieke ondersteunen in hoop en vertrouwensvolle overgave.

Deze begeleiding maakt deel uit van het proces dat wordt bepaald door de palliatieve zorg en moet de patiënt en zijn familie omvatten.
69

De familie heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de zorg. Hun aanwezigheid, steun en genegenheid zijn een essentiële therapeutische factor voor de patiënt. In feite, herinnert Paus Franciscus eraan, is de familie als het ware altijd “het meest dichtbije ‘ziekenhuis’ geweest. Ook vandaag nog is het ziekenhuis, in vele streken van de wereld, een voorrecht voor weinigen, en dikwijls ver verwijderd. Het zijn moeder, vader, broers, zussen en grootouders die de verzorging behartigen en helpen genezen.” 2
70

Het verzorgen van anderen of het omgaan met het lijden van anderen is een verbintenis die niet alleen de ene persoon, maar de verantwoordelijkheid van iedereen, de hele christelijke gemeenschap, met zich meebrengt. Paulus zegt: Als één lid lijdt, lijdt het hele lichaam met hem mee 3
en buigt het hele lichaam zich over het zieke lid heen om verlichting te brengen. Iedereen wordt op zijn beurt geroepen om een “dienaar van troost” te zijn ten opzichte van elke menselijke situatie van troosteloosheid en verdriet.
71

Pastorale begeleiding omvat de uitoefening van de menselijke en christelijke deugden: empathie (en-pathos), mededogen (cum-passio), het aanvaarden van het lijden van de zieke door het delen van dat lijden, en troost (cum-solacium), het binnengaan in de eenzaamheid van de andere persoon zodat hij of zij zich geliefd, geaccepteerd, begeleid en gedragen voelt.

De bediening van het luisteren en de vertroosting die de priester geroepen is aan te bieden, waarbij hij zichzelf een teken van de medelevende zorg van Christus en de Kerk geeft, kan en moet een beslissende rol spelen. In deze belangrijke missie is het uiterst belangrijk om te getuigen van en zich te verenigen in de waarheid en de liefdadigheid waarmee de blik van de Goede Herder niet ophoudt al zijn kinderen te vergezellen. Gezien het belang van de figuur van de priester voor de menselijke, pastorale en geestelijke begeleiding van de zieken in de laatste levensfasen, moet in zijn vorming in een geactualiseerde en doelgerichte voorbereiding worden voorzien. Het is ook belangrijk dat artsen en gezondheidswerkers worden opgeleid voor dergelijke christelijke begeleiding, omdat er speciale omstandigheden kunnen zijn die het voor priesters erg moeilijk maken om adequaat aanwezig te zijn aan het bed van de terminale zieken.

Deskundigen zijn in de mensheid betekent, door de houding waarmee men zijn lijdende buurman verzorgt, een ontmoeting met de Heer van het leven te bevorderen, de enige die in staat is de olie van de troost en de wijn van de hoop effectief op de menselijke wonden te gieten.
72

Ieder mens heeft het natuurlijke recht om in dit buitengewone uur te worden verzorgd volgens de uitingen van de religie die hij belijdt.

Het sacramentele moment is altijd het hoogtepunt van alle voorgaande pastorale inzet en toewijding en de bron van alles wat volgt.

De Kerk noemt Boete en Verzoening, evenals de Ziekenzalving, de sacramenten van de ‘genezing’ 4
, die culmineren in de Eucharistie als voeding voor het eeuwige leven.5
6
Door de nabijheid van de Kerk ervaart de zieke de nabijheid van Christus die hem begeleidt op de reis naar het Vaderhuis 7
, die hem helpt niet in wanhoop te vervallen 8
en hem steunt in de hoop, vooral wanneer de reis vermoeiender wordt. 9

11 – Pastoraal onderscheidingsvermogen ten opzichte van degenen die om euthanasie of hulp bij zelfdoding vragen
73

De pastorale begeleiding van hen die vandaag uitdrukkelijk vragen om euthanasie of geassisteerde zelfmoord vormt een bijzonder moment waarop een herbevestiging van de leer van de Kerk nodig is. Wat het sacrament van boetedoening en verzoening betreft, moet de biechtvader verzekerd zijn van de aanwezigheid van het ware berouw dat nodig is voor de geldigheid van de absolutie die bestaat uit “verdriet van de geest en een afschuw over de begane zonde, met het doel in de toekomst niet meer te zondigen. In deze situatie staan we voor een persoon die, wat zijn of haar subjectieve instelling ook moge zijn, heeft besloten tot een ernstig immorele daad en die bereidwillig in deze beslissing volhardt. Een dergelijke toestand houdt een duidelijke afwezigheid in van de juiste instelling voor het ontvangen van de Sacramenten van Boete, met absolutie, en ziekenzalving, met Viaticum. Zo’n boeteling kan deze sacramenten alleen ontvangen wanneer de bedienaar constateert dat de boeteling concrete stappen wil nemen die erop wijzen dat hij of zij zijn of haar beslissing in dit opzicht heeft gewijzigd. Zo moet een persoon die in een vereniging is geregistreerd om euthanasie of hulp bij zelfdoding te ontvangen, de intentie tonen om een dergelijke registratie ongedaan te maken voordat hij of zij de sacramenten ontvangt. Er zij aan herinnerd dat de noodzaak om de absolutie uit te stellen geen oordeel over de toerekenbaarheid van de schuld inhoudt, aangezien de persoonlijke verantwoordelijkheid kan worden verminderd of zelfs niet aanwezig is. De priester kan de sacramenten aan een bewusteloos persoon sub condicione toedienen als hij op basis van een of ander signaal dat de patiënt van tevoren heeft gegeven, zijn of haar berouw kan vermoeden.
74

De positie van de Kerk houdt hier geen niet-aanvaarding van de zieke in. Het moet gepaard gaan met de bereidheid om te luisteren en te helpen, samen met een diepere uitleg van de aard van het sacrament, om de mogelijkheid te bieden het sacrament tot op het laatste moment te verlangen en te kiezen. De Kerk zoekt diepgaand naar adequate tekenen van bekering, zodat de gelovigen redelijkerwijs kunnen vragen om het ontvangen van de sacramenten. Het uitstellen van de absolutie is een medicinale daad van de Kerk, niet bedoeld om te veroordelen, maar om de zondaar tot bekering te brengen.
75

Het is noodzakelijk om dicht bij een persoon te blijven die misschien niet in de objectieve conditie is om de sacramenten te ontvangen, want deze nabijheid is een uitnodiging tot bekering, vooral wanneer euthanasie, gevraagd of aanvaard, niet onmiddellijk of op korte termijn zal plaatsvinden. Hier blijft het mogelijk om de persoon te vergezellen wiens hoop nieuw leven wordt ingeblazen en wiens foutieve beslissing kan worden gewijzigd, waardoor de weg naar de sacramenten wordt geopend.
76

Desalniettemin moeten degenen die deze personen geestelijk bijstaan, elk gebaar vermijden, zoals blijven tot de euthanasie wordt uitgevoerd, wat zou kunnen worden geïnterpreteerd als een goedkeuring van deze actie. Een dergelijke aanwezigheid zou medeplichtigheid aan deze handeling kunnen impliceren. Dit principe is op een bijzondere manier van toepassing, (maar niet alleen tot hen beperkt) op aalmoezeniers in de gezondheidszorg waar euthanasie wordt beoefend, want zij mogen geen schandaal geven door zich zo te gedragen dat zij medeplichtig zijn aan het beëindigen van het menselijk leven.
77

Van de kant van degenen die deze zieken geestelijk begeleiden, is echter geen enkel uitwendig gebaar toegestaan dat zou kunnen worden geïnterpreteerd als instemming met de daad van euthanasie, zoals het aanwezig blijven op het moment van de uitvoering ervan. Deze aanwezigheid kan alleen worden geïnterpreteerd als deelname. Dit principe betreft op een bijzondere manier, maar niet alleen, de ziekenhuiskapelaans van de instellingen waar euthanasie kan worden uitgevoerd. Deze predikanten mogen geen enkele impuls geven door op enigerlei wijze deel te nemen aan de eliminatie van een mensenleven.

12 – De hervorming van het onderwijs en de opleiding van hen die in gezondheidszorg werken
78

In de huidige sociale en culturele context, die nog steeds zo vol uitdagingen zit met betrekking tot de bescherming van het menselijk leven in de meest kritieke fasen van het bestaan, is de rol van het onderwijs onontbeerlijk. Gezinnen, scholen, andere onderwijsinstellingen en parochies moeten onophoudelijk werken om die gevoeligheid voor anderen en hun lijden te wekken en aan te scherpen, waarvan de figuur van de Samaritaan uit het Evangelie het symbool is geworden. 1

Pastorale zorg in het ziekenhuis dient de geestelijke en morele vorming tot de werkers in de gezondheidszorg, waaronder artsen en verpleegkundigen, en vrijwilligersgroepen in het ziekenhuis uit te breiden, zodat ze weten hoe ze de noodzakelijke menselijke en psychologische hulp kunnen bieden in de laatste fase van het leven. De psychologische en spirituele zorg van de patiënt tijdens het verloop van de ziekte moet een prioriteit zijn voor de werkers in de pastorale dienst en de gezondheidszorg en zij moeten de patiënt en zijn familie in het middelpunt van de belangstelling plaatsen.
79

De wijze van palliatieve verzorging moet over de hele wereld worden verspreid en het is passend om hiervoor studiecursussen te geven voor de gespecialiseerde opleiding van werkers in de gezondheidszorg. Er moet ook prioriteit worden gegeven aan de verspreiding van correcte en wijdverspreide informatie over de effectiviteit van authentieke palliatieve zorg voor een waardige begeleiding van de persoon tot aan de natuurlijke dood. Christelijk geïnspireerde zorginstellingen moeten richtlijnen opstellen voor hun werkers in de gezondheidszorg die passende psychologische, morele en spirituele zorg omvatten als een essentieel onderdeel van palliatieve zorg.
80

Menselijke en geestelijke zorg moet deel gaan uitmaken van de academische opleidingen voor alle werkers in de gezondheidszorg en stages in het ziekenhuis.
81

Daarnaast moeten gezondheids- en zorginstellingen modellen ontwikkelen voor psychologische en spirituele zorg voor werkers in de gezondheidszorg die zich bezighouden met patiënten in de laatste fasen van het menselijk leven. De zorg voor de verzorgers is essentieel om te voorkomen dat de hele last (burn out) van het lijden en de dood van terminaal zieke patiënten op het personeel en de artsen valt. Ze hebben passende steun en momenten van gesprek en luisteren nodig om niet alleen waarden en emoties te kunnen verwerken, maar ook het gevoel van angst, lijden en dood in het kader van hun dienstbaarheid aan het leven. Ze moeten in staat zijn het diepe gevoel van hoop en het besef dat hun missie een ware roeping is om het mysterie van het leven en de genade te ondersteunen en te begeleiden in de pijnlijke stadia en in de laatste fase van het bestaan. 2

VI – Conclusie
82

Het mysterie van de menselijke verlossing is verrassend genoeg geworteld in Gods liefdevolle betrokkenheid bij het menselijk lijden. Daarom kunnen we op God vertrouwen en deze zekerheid in geloof overbrengen aan de lijdende mens die bang is voor pijn en dood.

Het christelijk getuigenis laat zien hoe hoop altijd mogelijk is, zelfs binnen de wegwerpcultuur. “De duidelijke betekenis van de parabel van de barmhartige Samaritaan, zowel als van het hele evangelie, is deze: de mens moet zich geroepen voelen om als hoofdrolspeler in het lijden van de liefde te getuigen.” 1
83

De Kerk leert van de barmhartige Samaritaan hoe hij de terminaal zieke moet behandelen en zo het met de gave van het leven verbonden gebod moet gehoorzamen: “respecteer, verdedig, bemin en dien het leven, ieder menselijk leven! “2
Het evangelie van het leven is een evangelie van mededogen en barmhartigheid, gericht op de concrete, zwakke en zondige persoon om hem op te tillen, in het leven van de genade te houden en hem zo mogelijk te genezen van alle soorten van verwondingen.

Maar het delen van pijn is niet genoeg; men moet zich onderdompelen in de vruchten van het Paasmysterie van Christus om de zonde en het kwaad te overwinnen, met de wil om “de ellende van anderen uit te bannen alsof het de eigen ellende is”. 3
De grootste ellende bestaat echter in het gebrek aan hoop met betrekking tot de dood. Dit is de hoop die het christelijk getuigenis heeft vergekondigd en die, om effectief te zijn, in geloof moet worden geleefd. Iedereen moet erbij betrokken zijn: familieleden, verplegend personeel, artsen en de pastorale zorg van bisdommen en katholieke gezondheidscentra, opgeroepen om trouw te leven in de plicht om de zieken in alle stadia van de ziekte te begeleiden, met name in de kritieke en laatste fasen van het leven, zoals beschreven in dit document.
84

De barmhartige Samaritaan, die het gezicht van zijn broer in moeilijkheden in het centrum van zijn hart plaatst, weet zijn behoefte te herkennen, biedt hem alle goede dingen aan die nodig zijn om hem uit de wonden van de troosteloosheid te tillen, en opent glanzende luchtopeningen van hoop in zijn hart.

De “goede wil” van de Samaritaan, die zichzelf tot naaste van de gewonde maakt, niet met woord en tong maar in daad en waarheid 4
neemt de vorm aan van de zorg naar het voorbeeld van Christus, die het goede deed en iedereen genas. 5
85

Genezen door Jezus worden we mannen en vrouwen die geroepen zijn om Zijn genezende kracht te verkondigen, om onze naaste lief te hebben en te verzorgen, zoals Hij ons getuigde.

Deze roeping tot liefde en zorg voor anderen, 6
die de winst van de eeuwigheid met zich meebrengt, wordt door de Heer van het Leven expliciet gemaakt in de vergelijking van het Laatste Oordeel: Neem bezit van het koninkrijk omdat Ik ziek was en jij Me bezocht hebt. Wanneer, Heer? Elke keer dat je het voor een van de minste broeders, een van de lijdende broeders hebt gedaan, heb je het voor Mij gedaan. 7

Paus Franciscus heeft deze brief, goedgekeurd door de voltallige vergadering van deze Congregatie op 29 januari 2020, op 25 juni 2020 goedgekeurd en de publicatie ervan bevolen.

Gegeven in Rome, op de zetel van de Congregatie voor de Geloofsleer, op 14 juli 2020, de dag van de herdenking van de heilige Camillus van Lellis.

Luis F. Card. Ladaria, S.J.
Prefect

+ Giacomo Morandi
Titulaire aartsbisschop van Cerveteri
Secretaris